GAGAUZ TÜRKÇESİNDE İKİLEMELER

Yıl 2021, Cilt: 11 Sayı: 3, 1637 - 1659, 27.09.2021

Levent Doğan

https://doi.org/10.24315/tred.949068

Öz

İkilemeler, sadece yan yana gelmiş iki sözcüğün tekrarından ibaret olmayan, bu yolla yeni kavramlar inşa ederek anlamı ve anlatımı güçlendiren dil birlikleridir. Türkçenin en eski dönem eserlerinde dahi kullanımına atıfta bulunulan ikilemeler, anlamı pekiştirmesinin yanı sıra ifadeye renk ve estetik katarlar. Bu açıdan özellikle âşık, şair ve yazarların bir yapıt vücuda getirirken sıklıkla başvurduğu ifade kalıpları olmuşlardır. İkilemelerde söz konusu etkileri sağlayan anlamsal, yapısal ve ses bilimsel özellikler vardır. Bu yüzden ikilemeler taşıdıkları nitelikler bakımından ele alınması gereken bir konudur. Türk dil biliminde konuyla ilgili kapsamlı araştırmalar yapılmıştır. Benzer araştırma ve incelemelerin Türkçenin çoğu lehçesinde de uygulandığı müşahede edilmiştir. Ancak Gagauz Türkçesinde kullanılan ikilemelerin ele alındığı bir çalışmaya denk gelinmemiştir. Bu çalışmada, Gagauz Türkçesiyle ilgili sözlüklerden, şiir kitaplarından ve diğer birçok kaynaktan tespit edilen ikilemeler; anlam, sözcük yapısı, köken, kuruluş, sözcük türü ve diziliş olarak çeşitli yönlerden incelenmiştir. İnceleme sonucunda elde edilen veriler sonuç kısmında detaylandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Gagauz Türkçesi, ikileme, yapı, diziliş, anlam

Kaynakça

• Açıkgöz, H. & Yelten M. (2005). Kelime Grupları. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Ağakay, M. A. (1954). Türkçede Kelime Koşmaları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C. 2, 97-104.
• Aksan, D. (2006). Anadilimizin Söz Denizinde. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Aksan, D. (2016). AnlamBilim. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Argunşah, M. & Argunşah H. (2007). Gagauz Yazıları. Kayseri: Türk Ocakları Kayseri Şubesi. (GY)
• Arnaut, T. (2009). Gagauz Türkülerinde Aşk ve Ölüm Motifleri. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C. 11, S. 11, 5-20. (GTAÖM)
• Atmaca, E. ve Kral, F. (2015). Kazak Türkçesindeki İkilemelerin Sınıflandırılması. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 4/1, 194-213.
• Aydın, E. (1997). Orhon Yazıtlarında Hendiadyoinler. Türk Dili Dergisi, 544, 417-421.
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baymak, O. (2000). Gagauz Çağdaş Şiiri Antolojisi. Ankara: Bilig Yayınları. (GÇŞA)
• Can, M. (2010). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Chırlı, N. (2005). Gagavuz Türkçesinde Yeterlik Yapıları Üzerine. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 19, 55-61. (GTYYÜ)
• Çağatay, S. (1978). Uygurcada Hendiadyoinlar. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yıllık Çalışmalar Dergisi, S.1, 97-144.
• Çağdaş Türk Lehçeleri El Kitabı (2007). (Ed. Levent Doğan). İstanbul: Paradigma Yayınları. (ÇTLEK)
• Çebotar, P. & Dron, I. (2002). Gagauzça-Rusça-Romınca Sözlük. Chişinau: Pontos. (GRRS)
• Çelik, M. & Yılmaz, M. (2020). Türkiye’de Yayımlanan Çalışmalar Işığında Kaşkay Türkçesinde İkilemeler. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 50, 47-76.
• Dilek, F. G. (2004). Altay Türkçesinde İkilemeler. Bilig, S. 28, 83-100.
• Doğan, L. (2012). Türkmen Türkçesinde İkilemeler. ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, C. 3 S. 6, 90-103.
• Doğan L. & Erdin C. (2019). Gagauz Atasözlerinin Sentaksı Üzerine Bir Değerlendirme. Turkish Studies- Language and Literature, Volume 14, Issue 3, 1159-1187. (GASÜBD)
• Erdin, C. & Doğan, L. (2020). Kadem Kaynaa Romanının Söz Varlığı Üzerine Bir Değerlendirme. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (Ö7), 15-38. (KKRSVÜBİ)
• Ergin, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi (4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güngör H. & Argunşah, M. (1998). Gagauzlar (Gagauz Türklerinin etnik yapısı, nüfusu, dili, dini, folkloru hakkında bir araştırma). İstanbul: Ötüken Neşriyat. (G)
• Hatiboğlu, V. (1981). Türk Dilinde İkileme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hünerli, B. (2013). Gagavuz Türkçesindeki Çok Anlamlı “Uur (Uğur)” Sözcüğü Üzerine. TÜRÜK Uluslararası Dil ve Edebiyat Dergisi, C.1, S. 2, 351-358. (GTÇAUSÜ)
• Hünerli, B. (2019). Mihail Çakir’in Gagauzca (Türkçe)-Rumence Sözlüğü (İnceleme- Metin). Çanakkale: Paradigma Akademi. (MÇGRS)
• Hünerli, B. (2019). Soluyan Sözler. Çanakkale: Paradigma Akademi. (SS)
• Hünerli, B. (2019). Gagauz Atasözlerinde “At”. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. Y. 7, S. 16, 108-116. (GAA)
• Hünerli, B. (2019). Ukrayna Gagauzlarından Şair Vasiliy Uzunov’un Hayatı, Şiirleri ve Şiirlerindeki Söz Varlığı. Karadeniz Araştırmaları, XVI/61, 56-65. (VUHŞŞS)
• Kara, M. (2009). Hakas Türkçesinde İkilemeler. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, C.1, S. 4, 35-62.
• Karahan, L. (2013). Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kaya, M. M. (2018). Gagauz Türkçesinin “Ana Sözü” Gazetesindeki Söz Varlığı (2012-2016). Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli. (GTASGSV)
• Kardeş, R. (2015). Yakut (Saha) Türkçesinde İkilemeler. Siberian Studies (SAD), 3 (8), 35-60.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kösӓ, M. (1996). Gülümsemӓӓ Diyl Günaa. (GDG)
• Manov, A. (2001). Gagauzlar (Hıristiyan Türkler (Bulgarcadan çev. M. Türker Acaroğlu). Anakara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. (GHT)
• Nedeva, A. (2008). Gagavuzca ve Türkiye Türkçesinde İsim ve Fiil Çekimi Karşılaştırması. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul. (GTTİFÇK)
• Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca İkilemeler Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C. 65, S. 2, 243-311.
• Öz, A. (1997). Özbek Türkçesinde İkilemeler. Türkoloji Dergisi, 12(1), 287-311.
• Özkan, N. (1996). Gagavuz Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (GTG)
• Özkan, N. (2007). Gagavuz Destanları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (GD)
• Özşahin, M. (2017). Tatar ve Başkurt Yazı Dillerinde İkilemeler. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Öztürk, S. (2008). Yeni Uygur Türkçesinde İkilemeler. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 3(4), 1036-1048.
• Savran, A. F. (2019). Gagavuz Türkçesinde Sıfatlar. Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar. (GTS)
• Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Yüksek Lisans Tezi, On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun.
• Tuna, O. N. (1983). Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabiî Bir Ünsüz Dizisi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C. 30-31, S. 1982-1983, 163-228.
• Tuna, O. N. (1949). Türkçede Tekrarlar. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. 3, S. 2-3, 429-447.
• Ulutaş, İ. (2007). Kırgız Türkçesinde İkilemeler. Akademik Bakış, S. 13, 1-15.
• Ulutaş, İ. (2012). Gagauz Türkçesi Söz Diziminde Yabancı Dillerden Etkilenmeler Üzerine Bir Değerlendirme. Türk Dünyası Araştırmaları, S. 197, 227-239. (GTSYDEÜBD)
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multılıngual.
• Yalçın, S. K. & Çeçen, E. (2020). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğündeki İkilemeler Üzerine Bir Değerlendirme. Túrkologıa, № 6 (104), 32-44.
• Yücel, E. (2016). Karşılaştırmalı Bir Bakış Açısıyla Türkçe ve Almanca İkilemeler. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 36, 79-96.