REŞİT BARAN'IN MAHÇUPLAR ADLI UYARLAMA PİYESİNİN GİDEON TOURY’NİN BETİMLEYİCİ KURAMI BAĞLAMINDA İNCELENMESİ

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 101 - 139, 31.08.2025

Eda Özalp

Öz

Modern tiyatro edebiyatımıza Tanzimat ile birlikte Batı’dan giren yeni bir türdür. Türk yazarları hem deneyim kazanmak hem de bu alandaki boşluğu hızlı bir şekilde doldurmak gibi çeşitli sebeplerle yoğun bir şekilde çeviri faaliyetlerine girişmişlerdir. Ancak Türk kültürüne yabancı bir kültürden yapılan çevirilerin toplum için faydalı yönlerinin olmasının yanı sıra zararlı olabileceğine ilişkin görüşler birtakım tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Bunun bir sonucu olarak çeviride kaynak odaklılık ve erek odaklılık ikiliği ortaya çıkmıştır. Erek odaklı yani uyarlama yoluyla yapılan tiyatro çevirilerinin kültürel farklılıkları en aza indireceği, dolayısıyla da toplum tarafından yadırganmadan kabul edileceği düşünülerek bu sayede Batılı tiyatronun yerleşmesi amaçlanmıştır. Dolayısıyla Tanzimat’tan Cumhuriyet’e kadar çeviri ve telif oyunların yanı sıra uyarlama oyun yazımı da son derece önem kazanmıştır. Bu çalışmada Reşit Baran’ın Eugéne Labiche’in Les Deux Timides adlı tiyatro oyunundan uyarladığı Mahçuplar (1936) adlı oyun, erek odaklı kuramlardan biri olan Gideon Toury’nin Betimleyici Kuramı bağlamında karşılaştırılarak detaylı bir şekilde incelenmiştir. Bu karşılaştırma sürecinde kaynak eserin Safiye Sarp tarafından İki Sıkılgan (1954) adıyla yaptığı çevirisinden faydalanılmıştır. Eser incelemesine geçilmeden önce yazarın benimsediği çeviri normları değerlendirilerek, eser en temelde ‘Biçimsel (Matriks) Normlar’, ‘İçeriğe Ait (Metinsel-Dilsel Normlar, Eşdeğerlik Normları ve Sonuç’ başlıkları altında ele alınıp irdelenmiştir. Çalışmamızın amacı Cumhuriyet Dönemi tiyatrosunda uyarlama faaliyetleri kapsamında tespit ettiğimiz Reşit Baran’ın Mahçuplar adlı uyarlama eserini Gideon Toury’nin kuramı ışığında orijinali ile biçim ve içerik özellikleri bakımdan karşılaştırmalı bir şekilde inceleyerek benzer ve farklı yönlerini ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Tiyatro , çeviri , uyarlama , Eugéne Labiche , Les Deux Timides , Safiye Sarp , İki Sıkılgan , Reşit Baran , Mahçuplar , Gideon Toury ve Betimleyici Kuram.

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmamın tamamında bilim ve yayın etiği görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim.

Teşekkür

Çalışmamın her aşamasında bana yardımcı olan saygıdeğer danışman hocam Doç. Dr. Sibel BULUT'a sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

Kaynakça

• Baran, R. (1936). Mahçuplar. Ankara: Ulus Basımevi.
• Bengi Öner, I. (2008). Çeviribilimde Bireysel Kuramlardan Geniş Ölçekli Bir Bakış Açısına Doğru. Çeviri ve Çeviri Kuramı Üzerine Söylemler. (haz. Mehmet Rifat). İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Berk, Ö. (2005). Kuramlar Işığında Açıklamalı Çeviribilim Terimcesi. İstanbul: Multilingual.
• Bulut, S. (2017). Türk Tiyatrosunda Uyarlama (1860-1923). Ankara: Gece Kitaplığı.
• Çalışlar, A. (1995). Tiyatro Ansiklopedisi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Keflioğlu, E. (2022). Türk Tiyatrosunda Reşit Asım Baran (Hayatı, Sanatı), Reşit Asım Baran in the Turkish theatre (His life and art). Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Keflioğlu, E. (2022). Reşit Baran hayatı ve eserleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 31, 771-784.
• Keflioğlu, E., & Ardalı Büyükarman, D. (2021). Reşit Asım Baran’ın "Söylemeli mi"? Adapte Eseri Üzerine Odaklanan Tartışmalar. Akademik Dil Ve Edebiyat Dergisi, 5/2, 1240-1257.
• Labiche, E. (1860). İki Sıkılgan. (S. Sarp, Çev.) İstanbul: Maarif Basımevi, 1954.
• Labiche, E. & Marc-Michel (1860). Les Deux Timides. Domaine public – Texte retraité par Libre Théâtre Okuyan, S. (2012), Çeviri Tarihinin Bugünkü Çeviri Bakış Açısıyla İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mayıs.
• Özyön, A. (2014). Çeviride Eşdeğerlik Kavramının Yeniden Tanımlanması ve Eşdeğerlik Kavramı İle İlgili Sorunlar. International Journal of Languages Education and Teaching, 2/1, 29-39.
• Reşit Baran Jübilesi (1935-1965), Türk Tiyatrosu Dergisi, 228. Sayı, (1-45) Erişim adresi:(https://ibstkutuphane.ibb.gov.tr/dijitalarsiv/dergi/turktiyatrosu/de0055pdf/DE_0055_10023.pdf). Soupault P. (1953). Eugène Labiche Hayatı ve Eserleri. (S. Sarp, çev.) İstanbul: Millî Eğitim Basımevi. Tahir Gürçağlar, Ş. (2011). Çevirinin ABC’si. İstanbul: Say.
• Toury, G. (1980). In Search of a Theory of Translation. Tel Aviv University, The Porter Instute for Poetics and Semiotcs.
• Toury, G. (1995). Descriptive Translation Studies and Beyond. Amsterdam and Philaedelphia: John Benjamins Publishing.
• Ünsal, G. (2020). Betimleyici Çeviri Kuramı Işığında Bir Öykü İncelemesi: ‘Mademoiselle Perle’ Örneği. RumeliDE Dil Ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi(21), 1005-1016. https://doi.org/10.29000/rumelide.843475
• Üstüner, S., & Yıldırım, N. (2024). Dürrenmatt’ın Tiyatro Edebiyatında Grotesk Öğeler: V. Frank Örneği. BAU ART Sanat Dergisi, 2/1, 19-33.
• Yazıcı, M. (2005). Çeviribilim Temel Kavram ve Kuramları. İstanbul: Multilingual.
• Yücel, F. (2016). Çevirinin Tarihi. İstanbul: Çeviribilim Yayınları.
• Zeytinkaya, D. (2016). Gideon Toury’nin Erek Odaklı Kuramı Işığında Bedrettin Tuncel’in İnsandan Kaçan Başlıklı Çevirisi. RumeliDE Dil Ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi (4), 35-47). https://doi.org/10.29000/rumelide.336457