KARAKALPAKÇADA ETTİRGEN ÇATI EKİ -t ÜZERİNE

Yıl 2018, Cilt: 2 Sayı: 2, 102 - 108, 20.12.2018

Ezgi Sırtı

Öz

Türkçenin
gramerinde fiillerin ilgili oldukları isimlerle ilişkisini belirlemek üzere bir
kategori oluşturan -ş-; -l-; -n- ekli gövdeleri, anlam bakımından fiillerde
çatı başlığı altında ele alınmaktadır. Eski Türkçeden beri canlı bir kullanımı
olan –t ekiyle meydana getirilen fiil çatısı da ettirgen (faktitif) ve oldurgan (causatif)
işlevleriyle belirmektedir: akıt-, taşıt-, oynat- vb.

Bu
-t ekinin zaten ettirgen ve oldurgan gövdeler üzerine -Ir-t veya -DIr-t-
biçiminde biriktiği de gözlenmektedir: kaç-ır-t, bit-ir-t- veya bildir-t-,
aç-tır-t- vb. Türkçe oynattır- veya beklettir- gibi açık heceyle biten fiil
gövdelerinde ise biriken ek dizisinin -t-DIr- biçiminde farklı olduğu da
açıktır.

Türkiye
Türkçesinde genel gramerler dışında bazı monografilerle de bu sorun işlene
gelmektedir. Bunların yanı sıra Genel Türk Dilinin Kıpçak sahasına ait bir yazı
dili olan Karakalpakçada -t ettirgen gövdesi ise dikkat çekici özellikler
taşımaktadır: Tek heceli ürkit- “korkutmak,
ürkütmek” gibi fiillerde; çok heceli balpayt-
(< balpay-) “yatıştırmak,
teskin etmek”; antalat- (< antala-) “mecbur etmek, zorlamak” baykat- (< bayka-) “uyarmak”; sanat- (<
sana-) “saydırmak” gibi fiillerde
ettirgenlik morfemi -t’nin Karakalpakçada
da Genel Türkçedeki kurallar doğrultusunda yapıma hizmet ettiği görülmektedir.

Ancak
Kkalp. dizilt- ( < dizil-)
“bir sıraya koymak” ve jetilt- (< jetil-) “varmak, yetişmek” gibi edilgen
gövdelerdeki ve alda-n-t- “birini aldatmak, kafa karıştırmak; birini
sakinleştirmek”; alk-ın-t- “tüketmek;
nefessiz bırakmak; heyecanlandırmak” gibi dönüşlü gövdelerdeki -t- ettirgen eki
Karakalpak söz varlığında çok dikkat çekici kullanımlar olarak ortaya
çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çatı, Ettirgenlik, -t eki, Karakalpakça

Kaynakça

• Banguoğlu T. (2007) Türkçenin Grameri, 8. Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları 528.
• Baskakov N. A. (1952) Karakalpakskiy yazık II Fonetika i Morfologiya. Moskva: NAUK.
• Baytursınov A. (2013) Kazak til biliminiñ mèseleleri. (Kurastırganı: G. Enes) Almatı: Abzal-Ay Baspası.
• Demircan Ö. (2003), Türk Dilinde Çatı, 1. Baskı, İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• Deny J. (2012) Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi) Çev. Ali Ulvi Elöve, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Eker S. (2003) Çağdaş Türk Dili, İstanbul: Grafiker Yayınları.
• Ergin M. (1986) Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gencan T. N. (1979) Dilbilgisi, 4. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Gülsevin G. (1998) “Çatı Ekleri Üzerinde Kullanılabilen Ekler”, İlmî Araştırmalar. İstanbul.
• Kara F. (2016) “Oldurganlık ve Ettirgenlik Çatı Eklerinin İşlevleri”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5 (3), s. 1204-1215.
• Kerimoğlu C. (2009) “Türkiye Türkçesinde Ettirgenlik”, Journal of Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History, 4/8, s.1734-1745.
• Kononov A. N. (1956) Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazıka, Moskva-Leningrad: “Akademiya NAUK SSSR”, s. 569
• Korkmaz Z. (2007) Türkiye Türkçesi Grameri -Şekil Bilgisi-. Ankara: TDK Yay.
• KRS : Karakalpaksko-russkiy slovar’ (1958) Red. N. A. Baskakov, Moskva: Gosudarstvennoe izdatel’stvo inostrannıh i natsional’nıh slovarey
• KS bk. Yudahin K. K. (2011)
• KTS Kazak Tilinin Birtomdık Ülken Tüsindirme Sözdigi (2013) Red. N. Veli, Ş. Kurmanbayulı, M. Malbakov vd. Almatı: Devir Baspası.
• Lyons J. (1983) Kuramsal Dilbilimine Giriş (Türkçesi: Ahmet Kocaman), Ankara: TDK 512.
• Mansuroğlu M. (1960) "Türkiye Türkçesinde Söz Yapımı Üzerinde Notlar", İÜ. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, X., 5-24.
• Musaoğlu M. (2008). “Türkçede Çatı”, Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun Armağanı, Ankara: Akçağ Yayınları, s. 207-234.
• Nasırov D. S. vd. (1981) Ḫezirgi Ḳaraḳalpaḳ Tili, Morfologiya. Nökis: Ḳaraḳalpaḳstan Baspası.
• Németh G. (1916) Türkische Grammatik, Berlin: Göschen 771.
• Öner M. (1998) Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Ankara: TDK 703.
• Oralbay N. (2002) Ḳazaḳ Tiliniñ Sözjasamı, Almatı.
• Tuna O. N. (1986) “Türkçede Transitive-Causative ‘Geçişli-Ettirgen’ Fiiller ve Bunlarla İlgili Morfoloji ve Öğretim Meselelerinin Çözümü”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi (XXIV-XXV’den ayrı basım). İstanbul Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Uygur C. V. (2007) Karakalpak Türkçesi, Türk lehçeleri Grameri (Ed. A. B. Ercilasun) Ankara: Akçağ, 543.-622.
• Uygur C. V. (2010) Karakalpak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kriter Yayın.
• Yudahin K. K. (2011) Kırgız Sözlüğü. Çev. Abdullah Taymas (Birleştirilmiş 1. Baskı), Ankara: TDK 93.
• Zekiev M. Z. vd. (2002) Tatar Grammatikası, Öç Tomda, Morfologiya II Tom, Meskev-Kazan.