TÜRK SÖZ DİZİMİNİN BİR SORUNU: Kİ’Lİ CÜMLELER BİRLEŞİK CÜMLE MİDİR YOKSA BAĞLI CÜMLE Mİ?

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 2, 177 - 188, 13.12.2020

Enfel Doğan

Öz

Eski Türkçe devresinde Türkçemizde kendisini göstermeye başlayan ki’li cümle yapısı Anadolu sahasında Eski Oğuz Türkçesi döneminde, 14. yüzyılda Farsçadan yapılan tercümeler sonucunda dilimizdeki kullanım sıklığını artırmış ve zamanla Türkçede yoğunca kullanılan bir cümle yapısı hâline gelmiştir.
Söz dizimi incelemelerinde, yapıları bakımından cümle tipleri ele alınırken “ki’li cümleler” genellikle “birleşik cümle”nin bir türü olarak kabul edilmektedir. Ancak bazı dil bilgisi ve söz dizimi kitaplarında “ki” bir bağlaç olduğu için “ki” ile kurulan cümlelere “bağlı cümle” kategorisinde yer verildiği görülmektedir. Yani cümle incelemelerinde bir sorunumuz daha olmuştur. Bu bildiride konu temel cümle / yardımcı cümle ilişkileri bakımından incelenecektir.
Ki’li cümlelerde mutlaka bir temel cümle - yardımcı cümle ilişkisi vardır. Yardımcı cümle genellikle “ki”den önce gelen temel cümlede eksik bırakılan ve ihtiyaç duyulan bir işlevi karşılar (O artık anlamıştı ki ona anlatılanlar doğru değildi → O, ona anlatılanların doğru olmadığını anlamıştı: Yardımcı cümle, temel cümlenin nesnesi işlevindedir).
Bununla birlikte, “ki” dışındaki bağlaçlarla kurulmuş cümlelerde ise bağlacın birbirine bağladığı iki cümle de eşit değerdedir; bunlardan birini temel diğerini yardımcı cümle şeklinde adlandıramayız: “Toplantıya geldi ama fikrini beyan etmedi. / Hocayı gördü ve ona selam verdi. / Çok çalıştı fakat başaramadı.” gibi.
Bu bildiride ki’li cümlelerin sınıflandırmalardaki yerinin ne olması gerektiği konusundaki görüşümüzü teklif edeceğiz.

Anahtar Kelimeler

söz dizimi, cümle bilgisi, bağlaç, bağlı cümle, ki'li birleşik cümle

Kaynakça

• AKALIN, Şükrü Halûk (2004). “Eski Anadolu Türkçesinde Ki’si Düşmüş Birleşik Cümleler Üzerine”, Zeynep Korkmaz Armağanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ATABAY, Neşe - ÖZEL, Sevgi - ÇAM, Ayfer (2003). Türkiye Türkçesinin Sözdizimi. İstanbul: Papatya Yayınları. BANGUOĞLU, Tahsin (1974). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. BİLGEGİL, Kaya (1984). Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Salkımsöğüt Yayınları. BOZKURT, Fuat (2000). Türkiye Türkçesi. İstanbul: Cem Yayınevi. DELİCE, H. İbrahim (2003). Türkçe Sözdizimi. İstanbul: Kitabevi. DELİCE, H. İbrahim (2012). “Yapı Açısından Cümle Sorunu”. Turkish Studies, VII(3): 871-876. DİZDAROĞLU, Hikmet (1976). Tümcebilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. EDİSKUN, Haydar (2007). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi. EKER, Süer (2006). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları. ERGİN, Muharrem (1992). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayın. HATİBOĞLU, Vecihe (1972). Türkçenin Sözdizimi. Ankara. KARAAĞAÇ, Günay (2011). Türkçenin Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları. KARAHAN, Leyla (1995). Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları. KORKMAZ, Zeynep (2003). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KÜLTÜRAL, Zuhal H. (2009). Türkiye Türkçesi Cümle Bilgisi. İstanbul: Simurg Kitabevi. MEHMEDOĞLU, Alaeddin (2001). Türk Dilinde Bağımlı Birleşik Cümle Söz Dizimi. Adapazarı: Aşiyan Yayınları. ÖZKAN, Mustafa - SEVİNÇLİ, Veysi (2012). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi. İstanbul: 3F Yayınevi. ÖZKAN, Mustafa - Tören, Hatice - Esin, Osman (2001). Yüksek Öğretimde Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım. İstanbul: Filiz Kitabevi. ÖZKAN, Mustafa (2004). “Eski Türkiye Türkçesinde ki/kim Bağlaçlarının Kullanılışı Üzerine”. İÜEF Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXXI: 243-251. PARLATIR, İsmail - ŞAHİN, Hatice (2011). Türk Dili Sözlü ve Yazılı Anlatım Türleri ile Anlatım Teknikleri. Bursa: Ekin Yayınları. ŞİMŞEK, Rasim (1987). Örneklerle Türkçe Sözdizimi. Trabzon. TEKİN, Şinasi (1992). “Eski Türkçe”, Türk Dünyası El Kitabı, Dil-Kültür-Sanat, II: 69-120. TİKEN, Kâmil (2004). Eski Türkiye Türkçesinde Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemler ve Zarf-fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. TULUM, Mertol (1978). Sinan Paşa, Maarifnâme, Metin ve ki’li Birleşik Cümleler Üzerinde Bir İnceleme (Yayımlanmamış Doçentlik Tezi). İstanbul. YELTEN, Muhammet (2005). “Parsnâme’deki Ki’li Cümleler Üzerine”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, II(4): 45-56. YENER, Mustafa Levent (2013). “Ki’li Tümceleri Yeniden Düşünmek: Ki’li Tümceler Birleşik Tümce midir Yoksa Bağlı Tümce midir?”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, X(4): 165-176.