Numerical Values ​​and Alchemical Relationship in Letter Symbolism -Jabir ibn Hayyan Example-

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 4, 769 - 789, 31.12.2024

Mehmet Sadık Gür

https://doi.org/10.37999/udekad.1520097

Öz

Abstract
In the field of alchemy, the relationship between numerical values of letters and their symbolic meanings holds significant importance, particularly in the works of Jabir ibn Hayyan. Jabir’s approach to alchemy integrates classical concepts like the four elements (earth, water, air, fire) and their corresponding qualities (heat, moisture, dryness, cold). Central to his theory is the notion of balance and the interplay between the sulfur-mercury theory, where the universe is seen as a system governed by proportion and harmony. This balance reflects a cosmological perfection that alchemy seeks to understand and replicate. Jabir’s emphasis on proportional numbers and symbolic meanings of letters represents an early attempt to link linguistic symbolism with natural philosophy. Moreover, the sulfur-mercury theory, a core aspect of Jabir’s alchemical views, extends beyond metaphors to explain the formation of minerals and metals. Alchemy’s promise of transforming base metals into gold and achieving immortality through the “elixir of life” highlights the broader goals of the discipline. Techniques for obtaining precious metals and the elusive elixir are central to Jabir's writings. Additionally, in line with later European traditions, Jabir employed rhetorical devices and symbolic language as protective measures to obscure the esoteric knowledge from the uninitiated, preserving the secrecy of alchemical practices. This exploration of symbolism, proportion, and esotericism places Jabir ibn Hayyan as a crucial figure in the historical development of alchemy.

Anahtar Kelimeler

Symbolism, Letter, Number, Alchemy, Jabir ibn Hayyan

Harf Sembolizminde Sayısal Değerler ve Simya İlişkisi -Câbir b. Hayyân es-Sufi Örneği-

Öz

Harflerin sayı değerleri ele alındığında göze çarpan alanlarından biri de simyadır. Sayısal değerler ve simya arasındaki ilişkiyi Câbir b. Hayyân örneğinde ele almak Arap dili, tasavvuf ve bilim tarihine dair müşterek bir meseleyi aydınlatma potansiyelini barındırmaktadır. Câbir b. Hayyân’ın simyaya bakışının merkezinde mizan ve kükürt-cıva teorisi ile dört unsur (toprak-su-hava-ateş) ve hararet, burûdet, yubûset ve rutûbet olarak isimlendirilen dört tabiat/nitelik etkileşiminin çok önemli olduğu görülmektedir. Klasik dönem kimyasına göre tabiatta bulunan her şey belirli şekillerde dört unsurun dört tabiatla/nitelikle birleşmesinden oluşur. Mizan teorisinde âlemde kemalle nitelenebilecek bir intizam/düzen ve nisbet/oran var olup simya da bu nispeti anlamaya ve oluşturmaya dayalı olarak gelişmiştir. Bu sebeple Câbir b. Hayyân’ın simya anlayışında oranlı sayılar ve sayısal sembolizm son derece mühim bir yer işgal eder. Cıva-kükürt teorisi de özellikle mineral gibi oluşumları açıklamakta kullanılır. Simya, demir ve kurşun gibi değersiz metallerden değerli metalar hâsıl edilmesi yoluyla zenginlik, “iksîr” denilen sihirli madde sayesinde de ab-ı hayata ulaşılabileceği vadedildiğinden Câbir b. Hayyân’ın simya anlayışında değersiz madenlerden altın gibi değerli madenler elde etmede kullanılan ve insana ölümsüz hayat sağlayabilen söz konusu iksire ulaşma teknikleri çok önemlidir. Kendilerinden birkaç yüzyıl sonra Avrupalı takipçilerinin de yapacağı gibi, başta Câbir b. Hayyân olmak üzere Arap simyacıları sanatın sırlarını bilmeyenlerden gizlemek için retorik çözümler (söz oyunları) kullanmışlardır.

Anahtar Kelimeler

Sembolizm, Harf, Sayı, Simya, Câbir b. Hayyân

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Kaynakça

• Anawati, G. C. (1996). Arabic alchemy. Encyclopedia of the history of Arabic science. R. Rashed (Ed.). C. 3, s. 854. Routledge. https://archive.org/details/RoshdiRasheded.EncyclopediaOfTheHistoryOfArabicScienceVol.3Routledge1996/Roshdi%20Rashed%20%28ed.%29-Encyclopedia%20of%20the%20History%20of%20Arabic%20Science%2C%20Vol.%203-Routledge%20%281996%29/page/n291/mode/2up (Erişim Tarihi 05.05.2024)
• Aydın, A. K. (2009). Simya. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (DİA), C. 37, s. 218-220. TDV Yayınları.
• Baytop, T. (1985). Türk Eczacılık Tarihi. İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Burckhardt, T. (1999). Astroloji ve Simya. (M. Temelli, Çev.). Verka Yay.
• Câbir b. Hayyân (1935). Muhtâru resâʾil (P. Kraus, Nşr.). Mektebetu’l-Hanci.
• Câbir b. Hayyân (1986). Kitabu’s-Sebʿin [The Book of Seventy] (F. Sezgin, Nşr.). Frankfurt. “Editor’s Introduction”. Brill
• Corbin, H. (1986). İslâm Felsefesi Tarihi (H. Hatemî, Çev.). İletişim Yayıncılık.
• el-A’sem, A. (1989). el-Mustalahu’l-Felsefî inde’l-Arab. el-Hey’etu’l-Mısriyye.
• el-Hâşimî, M. Y. (1978). Yulyûs Rûskâ (1867-1949). S. el-Müneccid (Ed.), el-Musteşrikune’l-Almân. Daru’l-Kitabi’l-Cedid.
• Eliade, M. (2000). Demirciler ve Simyacılar (M. E. Özcan, Çev.). Kabalcı Yayınları.
• el-Bûzcânî, E. V. (1971) el-Menâzilu’s-sebʿ (Ahmed Selîm Saîdân nşr.). Târîḫu ʿilmi’l-ḥisâbi’l-ʿArabî I: Ḥisâbü’l-yed), el-Lecnetu’l-Urduniyye. el-Kettânî, A. (1990-1993). et-Terâtîbü’l-idâriyye: Hz. Peygamber’in yönetiminde sosyal hayat ve kurumlar. (A. Özel, Çev., I-III). İz Yay.
• Haq, S. N. (1994). Names, natures and things: The alchemist Jabir ibn Hayyân and his Kitab al-Ahjar. Kluwer Academic. https://doi.org/10.1007/978-94-011-1898-9.
• İbn Arabî (t.y.). Ukletu’l-Mustefiz. https://www.ibnalarabi.com/books/uqla.php?id=11 (Erişim Tarihi 05.05.2024) İbn Haldûn. (1401). Muḳaddime. (Ali Abdülvâhid Vâfî nşr.), I-III.
• İbnu’n-Nedîm, (1978). el-Fihrist fî Ahbâri’l-ʿulemâʾi’l-Musannifîn Mine’l-Kudemâ ve’l-Muḥdes̱în ve Esmâi Kutubihim. Dâru’l-Ma’rife.
• Jabir Ibn Hayyân (1943). Contribution à l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam I: Le Corpus des écrits jabiriens. Memoires de l’Institut d’Egypte,
• Kaya, M. (1992). Câbir b. Hayyân. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. 6, s. 533-537. TDV Yayınları.
• Kılıç, M. E. (1998). Hermes. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. 17, s. 228-233. TDV Yayınları.
• Kingsley, P. (2002). Antik Felsefe, Gizem ve Büyü. (K. Kalyon, Çev.). Kabalcı Yayınları.
• Langermann, Y. T. (1996). Review of Names, natures, and things: The alchemist Jabir ibn Hayyân and his Kitab al-Ahjar (Book of Stones). Journal of the American Oriental Society, 116 (4), s. 793.
• Lory, P. (2008). Mecmuatu Musannafat fi’l_Himya ve’l-İksîri’l-A’zam. Dar ve Mektebetu Bibliyon.
• Miftâh, A. (1997). Mefâtîhu Fusûsi’l-Hikem. Dârü’l-Kubbeti’l-Zerkâ li’n-Neşr.
• Miftâh, A. (2011). Buhûs havle kütübi ve mefâhîmi’ş-Şeyhi’l-Ekber Muhyiddin ibni’l-Arabî. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Nasr, S. H. (1989). İslam ve İlim: İslam Medeniyetinde Aklî İlimlerin Tarihi ve Esasları. (İ. Kutluer, Çev.). İnsan Yayınları.
• Nasr, S. H. (1991). İslâm’da Bilim ve Medeniyet. (N. Avcı, Çev.). İnsan Yayınları.
• Nasr, S. H. (1994). Review of Names, natures, and things: The alchemist Jabir ibn Hayyân and his Kitab al-Ahjar by S. N. Haq & D. E. Pingree. Isis, 85 (3), 470-472. https://doi.org/10.1086/357254
• Öz, M. (1993). Ca’fer es-Sâdık. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (DİA), c. 7, s. 1-3. TDV Yayınları.
• Sâid, K. (2014). et-Ta’rîf bi Tabakâti’l-Umem ve Ulemâihâ ve Nubezin Min Teâlîfihim ve Ahbârihim. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Saraç, C. (1963). Câbir İbni Hayyân Üzerine. İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi, 1, 1.
• Sezgin, F. (1967-2010). Geschichte des Arabischen Schrifttums. (GAS) I-XV. Brill.
• Sıddıkî, S. & Mehdihassan, S. (1991). Simya ve Kimya. (A. Ünal, Çev.). M. M. Şerif (Ed.), İslâm Düşüncesi Tarihi, c. 4, s. 87-105. İnsan Yay.
• Taşköprizâde, İ. A. E. (1968). Miftâhu’s-saʿâde ve misbâhu’s-siyâde. (Abdulvehhâb Ebu’n-Nûr & K. Kâmil Bekrî, Nşr.). I-III. Dâru’l-Kutubi’l-Hadise.
• Taylor, F. S. (t.y.). The alchemists, founders of modern chemistry. The Replika Procress.
• Topdemir, H. G. (2008). Julius Ferdinand Ruska. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. 35, s. 250-251. TDV Yayınları.
• von Zambaur, E. (1949). Harrûbe. İslâm Ansiklopedisi, c. 5, s. 301. MEB Yayınları.
• von Zambaur, E. (1950). Kırat. İslâm Ansiklopedisi, c. 6, s. 734-735. MEB Yayınları.
• Watanabe, M. (2020). Gabir b. Ḥayyan as a touchstone of Arabic sciences in the 8th century. Historia Scientiarum, 29 (2), 214-228.