REVISITING “HAYRETÜ’L-AZİME Fİ İNTİHALATİ’L-GARİBE”: A CRITICAL-ANALYTICAL ANALYSIS ON A ‘WEIRD’ TRANSLATION-AS-TERCEME

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 3, 1021 - 1031, 30.09.2025

Erdem Akgün

https://doi.org/10.37999/udekad.1670775

Öz

This study examines Edhem Eldem’s article titled “Hayretü’l-Azime Fi İntihalati’l-Garibe: Voltaire ve Şanizade Mehmed Ataullah Efendi” in which he investigates the similarities between the Şanizade Tarihi of Şanizade Mehmed Ataullah Efendi and the text of Voltaire, mainly through the lens of historical sciences but with references to key concepts of translation studies and translation history. Eldem's comparison of the translation practices in 19th-century Ottoman society with modern translation norms provides a valuable contribution to the field of historical translation studies. However, Eldem's treatment of ‘translation’ as a fixed and unchanging method contrasts with the more flexible, agent- and context-dependent approach of historical translation studies. Moreover, Eldem’s interpretation of “distortion and alteration through translation” in the historical context highlights the necessity for a broader perspective in translation analysis and helps prove that it covered a broader array of textual practices compared to today’s modernist conceptualisation. This study critically examines how Eldem bridges the gap between his historian identity and translation analysis, while emphasizing the importance of a critical perspective in exploring the potential contributions of translation analysis within its historical context.

Anahtar Kelimeler

Translation History , Terceme , Ottoman Translation Practice , Inspiration , Selective Appropriation

“HAYRETÜ’L-AZİME Fİ İNTİHALATİ’L-GARİBE”: ‘GARİP’ BİR TERCEME ÜZERİNE ELEŞTİREL-ANALİTİK BİR İNCELEME

Öz

Bu çalışmada, Edhem Eldem’in Şanizade Mehmed Ataullah Efendi’nin Şanizade Tarihi’nin Voltaire metniyle benzerliğini kendi alanıyla tutarlı olarak daha ziyade bir tarihçi gözüyle fakat yine de çeviri kavramlarına değinerek incelediği “Hayretü’l-Azime Fi İntihalati’l-Garibe: Voltaire ve Şanizade Mehmed Ataullah Efendi” başlıklı yazısı çeviribilimsel bir bakış açısıyla ve özellikle çeviri tarihi çerçevesinde incelenmektedir. Eldem’in 19. yüzyılda Osmanlı kültür dizgesindeki tercüme pratiğini modern çeviri normlarıyla karşılaştırması, tarihsel çeviribilim araştırmaları açısından kıymetli bir katkı sunmaktadır. Ancak Eldem’in “tercüme”yi genellikle sabit ve değişmez bir yöntem olarak ele alması, tarihsel çeviribilim perspektifinin daha esnek, eyleyicilere ve bağlama dayalı analiz anlayışıyla çelişmektedir. Ayrıca Eldem’in tarihsel bir inceleme çerçevesinde de olsa “tercüme yoluyla tağyir ve tahrif” görüşüne yaklaşımı, çeviribilimsel analizde daha geniş bir perspektifin gerekliliğini gözler önüne sermektedir. İlaveten, Osmanlı kültür dizgesinde o dönemki ifadesi ve kapsamıyla terceme pratiğinin bugünkü modernizm etkili kapsamına kıyasla daha çeşitli bir uygulama pratiği olduğunun altını çizmemizi sağlamaktadır. Bu çalışma, Eldem’in tarihçi kimliğiyle çeviribilimsel analiz arasında güçlü bir köprü kurarken, tarih incelemeleri analitik düzleminde çeviri analizine olabilecek katkıları da eleştirel bir bakış açısıyla irdelemektedir.

Anahtar Kelimeler

Çeviri Tarihi , Terceme , Osmanlı Terceme Pratiği , Esinlenme , Seçici Temellük

Kaynakça

• Akbaş, M. (2011). Between translation and adaptation: Turkish editions of Ganot’s Traité. F. Günergun & D. Raina (Ed.), Science between Europe and Asia (ss. 177-191). Springer.
• Akdoğan-Özdemir, F. (2017). Turkish Translations of Self-Help “Success” Books: A Collage/Bricolage of Moral Narratives and New Life Ethics. [Yayınlanmamış doktora tezi]. Boğaziçi University.
• Akdoğan-Özdemir, F. (2018). Osmanlı’da Tanzimat’tan sonra felsefe tercümeleri ve düşünür-tercümanlar. JTS / TUBA, 49 (1), 257-279.
• Ayluçtarhan, S. (2012). İstibdada devâ-sâz tercümeler. Toplumsal Tarih, 222 (1), 66-73.
• Collins Dictionary. (t.y.). Caricature. Collinsdictionary.com dictionary. Erişim Şubat 18, 2021, https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/caricature.
• Demircioğlu, C. (2009). Translating Europe: The case of Ahmed Midhat as an Ottoman agent of translation. J. Milton & P. Bandia (Ed.), Agents of Translation (ss. 131-159). John Benjamins Publishing Company.
• D’hulst, L. (2001). Why and how to write translation histories. J. Milton (Ed.), Crop, 6 (Special Edition), 21-32.
• Eldem, E. (2013). Hayretü’l-Azime Fi İntihalati’l-Garibe: Voltaire ve Şanizade Mehmed Ataullah Efendi. Toplumsal Tarih, 237 (1), 18-29.
• Eldem, E. (2014). Début des Lumières Ou Simple Plagiat? La Très Voltairienne Prèface de L’Histoire de Şanizade Mehmed Ataullah Efendi. Turcica, 45 (1), 269-318. https://doi.org/10.2143/TURC.45.0.3032671
• Even-Zohar, I. (1997). Factors and dependencies in culture: A revised draft for polysystem culture research. Canadian Review of Comparative Literature / Revue Canadienne de Littérature Comparée, 14 (1), 15-34.
• Even-Zohar, I. (2002). The making of culture repertoire and the role of transfer. S. Paker (Ed.), Translations: (re)shaping of literature and culture (ss. 166-174). Boğaziçi University.
• Konca-Üstünsöz, İ. (2018). II. Abdülhamid dönemi sansürünün (1876-1909) yayınlanan tercüme eserler üzerindeki etkileri. JTS, 49 (1), 351-368.
• Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı. (t.y.). İktibas. Kubbealtı Lugatı. Erişim Şubat 18, 2021, http://lugatim.com/s/iktibas.
• Levend, A. S. (1984). Türk edebiyatı tarihi. Türk Tarih Kurumu.
• Paker, S. (2002). Translation as terceme and nazire: Culture-bound concepts and their implications for a conceptual framework for research on Ottoman translation history. T. Hermans (Ed.), Crosscultural Transgressions, Research Models in Translation Studies II Historical and Ideological Issues (ss. 120-143). St Jerome Publishing.
• Paker, S. (2014). Terceme, te’lîf ve özgünlük Meselesi. H. Koncu vd. (Ed.), Eski Türk edebiyatı çalışmaları IX: metnin hâlleri: Osmanlı’da telif, tercüme ve şerh kitabı (ss. 36-71). Klasik.
• TDV (t.y.). Şanizade Mehmet Ataullah Efendi. TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim Şubat 18, 2021, https://islamansiklopedisi.org.tr/sanizade-mehmed-ataullah-efendi.
• TDK (t.y.). Kullanmak. Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük. Erişim Şubat 18, 2021, https://sozluk.gov.tr/