COVİD-19 Pandemi Sürecinde Gelişimsel Yetersizliği Olan Çocuğa Sahip Annelerin Gereksinimleri, Öz Yeterlikleri ve Tükenmişlik Düzeylerinin İncelenmesi

Yıl 2023, , 1037 - 1057, 15.12.2023

Aslıcan Serçe , İbrahim Halil Diken , Uğur Onur Günden

https://doi.org/10.19171/uefad.1333189

Öz

Bu çalışmanın amacı, 0-6 yaş döneminde gelişimsel yetersizliği olan çocuğa sahip annelerin COVİD-19 sürecinde, gereksinimlerini, öz yeterliklerini ve tükenmişlik düzeylerini incelemektir. Çalışma grubunu 87 gelişimsel yetersizliği olan çocuğa sahip annenin oluşturduğu bu araştırma, betimsel-ilişkisel tarama modeli ile desenlenmiştir. Veriler; Aile Gereksinimleri Belirleme Aracı (AGBA), Ebeveyn Öz Yeterlik Ölçeği (EÖYÖ), Anne-Baba Tükenmişlik Ölçeği (ATÖ) ve kişisel bilgi formu ile toplanmıştır. Araştırma sonucunda, annelerin gereksinimi ve tükenmişlik düzeylerinin orta, öz yeterliklerinin yüksek düzeyde olduğu bulgularına ulaşılmıştır. Ayrıca, annelerin gereksinimleri ile tükenmişliği arasında pozitif, öz yeterliği ile gereksinimi arasında negatif ve annelerin tükenmişlik düzeyi ile öz yeterliği arasında negatif yönlü anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Çocukların yetersizlik türü ile annelerin gereksinimleri, öz yeterliği ve tükenmişlik düzeylerinin farklılaşmadığı görülmüştür. Bulgular alanyazın ile desteklenerek tartışılmış ve öneriler geliştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gelişimsel yetersizliği olan çocuğa sahip anneler, Ebeveyn öz yeterliği, Aile gereksinimleri, Ebeveyn tükenmişliği, COVİD-19, Pandemi

Examination of the Needs, Self-Efficacy and Burnout Levels of Mothers of Children with Developmental Disabilities During The COVID-19 Pandemic

Öz

The purpose of this study is to examine the needs, self-efficacy and burnout levels of mothers of 0-6 age range children with developmental disabilities. 87 mothers participated in this study. Using descriptive-correlational research design, data were collected via "Personal Information Form", "Family Needs Survey”, "Parental Self-Efficacy Scale ", and “Parental Burnout Scale”. Results revealed that mothers’ needs, and burnout levels were at mid-level whereas their self-efficacy levels were at high levels. Moreover, results also showed that there was a positive correlation between mothers’ needs and burnout levels, a negative correlation between mothers’ needs and self-efficacy levels, and a negative correlation between mothers’ burnout and self-efficacy levels. It was also found that there was also no difference between mothers’ needs, self-efficacy and burnout levels according to the type of developmental disability. Results were extensively discussed based on the literature and suggestions were also provided.

Anahtar Kelimeler

Mothers of children with developmental disabilities, Parental self-efficacy, Family needs, Parental burnout, COVID-19, Pandemic

Kaynakça

• Akçamete, G., & Kargın, T. (1996). İşitme engelli çocuğa sahip annelerin gereksinimlerinin belirlenmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 2(2), 7- 24.
• Akmeşe, P. P., Mutlu, A., & Günel, M. K. (2007). Serabral palsili çocukların annelerinin kaygı düzeylerinin araştırılması. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 50, 236-240.
• Altındağ-Kumaş, Ö., & Sümer, H. M. (2019). Özel gereksinimli küçük çocuğu olan annelerin öz yetkinlikleri, yılmazlık düzeyleri ve stres düzeyleri arasındaki ilişkilerin belirlenmesi. Kastamonu Eğitim Dergisi, 27(1), 163-173. https://doi.org/10.24106/kefdergi.2445
• Ardıç, A., & Olçay, S. (2019). Anne-baba tükenmişlik ölçeğinin psikometrik özelliklerinin belirlenmesi. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 20(2), 619-632. https://doi.org/10.17679/inuefd.531692
• Ardıç, A., & Olçay, S. (2020). Investigation of the relationship between the burnout level of parents of children with autism spectrum disorder (ASD) and asd symptom level and family needs by regression analysis. Eğitim ve Bilim, 46(206), 459-471. http://dx.doi.org/10.15390/EB.2020.8980
• Asbury, K., Fox, L., Deniz, E., Code, A., & Toseeb, U. (2021). How is COVID-19 affecting the mental health of children with special educational needs and disabilities and their families?. Journal of Autism and Developmental Disorders, 51(5), 1772-1780. https://doi.org/10.1007/s10803-020-04577-2
• Aşkar, P., & Umay, A. (2001). İlköğretim matematik öğretmenliği öğrencilerinin bilgisayarla ilgili öz-yeterlik algısı. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 21(21), 1-8.
• Aydın, M. A. (2017). Zihinsel engelli bireye sahip olan ebeveynlerin tükenmişlik düzeylerinin incelenmesi (Yayın No. 452198). [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Ticaret Üniversitesi]). YÖK. https://tez.yok.gov.tr/
• Bailey, D. B., & Blasco, P. M. (1990). Parents’ perspectives on a written survey of family needs. Journal of Early Intervention, 14(3), 196-203. https://doi.org/10.1177/105381519001400302
• Bailey Jr, D. B., & Simeonsson, R. J. (1988). Assessing needs of families with handicapped infants. The Journal of Special Education, 22(1), 117-127. https://doi.org/10.1177/002246698802200113
• Beral, Y. (2010). Otistik bozukluğu olan çocuğa sahip ebeveynlerin öz yeterlilik algılarının belirlenmesi (Yayın No. 258110). [Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Anadolu Üniversitesi]). YÖK. https://tez.yok.gov.tr/
• Bekar, R. (2019). İşitme kayıplı çocuğu olan annelerin çocuklarına ilişkin gereksinimler ve destekler hakkındaki görüşlerinin incelenmesi (Yayın No. 543006). [Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Anadolu Üniversitesi]). YÖK. https://tez.yok.gov.tr/
• Bozkuş-Genç, G., Sani-Bozkurt, S. (2022). How parents of children with autism spectrum disorder experience the COVID-19 pandemic: Perspectives and insights on the new normal. Research in Developmental Disabilities. 124(104200), 1-11. https://doi.org/10.1016/j.ridd.2022.104200
• Büyüköztürk, Ş. (2016). Sosyal bilimler için veri analizi el kitabı (22. Baskı). Pegem Akademi Yayıncılık.
• Cavkaytar A., Ardıç A., & Aksoy V. (2014a). Aile gereksinimlerini belirleme aracının geçerlik ve güvenirliğinin güncellenmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 15(2), 1-12. https://doi.org/10.1501/Ozlegt_0000000195
• Cavkaytar, A., Aksoy, V., & Ardıç, A. (2014b). Ebeveyn öz yeterlik ölçeği geçerlik ve güvenirlik çalışmasının güncellenmesi. Anadolu Journal of Educational Sciences International, 4(1), 69-76. https://doi.org/10.18039/ajesi.09903
• Ceran, M. A., & Ceylan, B. (2021). Serebral palsili çocuğu olan ebeveynlerin öz yeterlik düzeylerinin belirlenmesi ve anne-baba ebeveyn öz yeterlik düzeylerinin karşılaştırılması. Journal of Psychiatric Nursing, 12(2), 113-121. https://doi.org/10.14744/phd.2021.29974
• Cin F. M, Aydın, M., & Arı, E. (2017). Zihinsel engelli bireylere sahip olan ebeveynlerin tükenmişlik düzeylerinin incelenmesi. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16(31), 19-32.
• Cindioğlu, M. D. (2015). 3-6 yaş arası çocuğu olan depresyonlu ve depresyonu olmayan annelerin ebeveynlik öz yeterliliği çocuk mizaç algısı ve duygu sosyalleştirme tepkilerinin karşılaştırılması (Yayın No. 422029). [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Maltepe Üniversitesi]). YÖK. https://tez.yok.gov.tr/
• Cluver, L., Lachman, J. M., Sherr, L., Wessels, I., Krug, E., Rakotomalala, S., Blight, S., Hillis, S., Bachman, G., Green, O., Butchart, A., Tomlinson, M., Ward, C. L., Doubt, J., & McDonald, K. (2020). Parenting in a time of COVID-19. Lancet, 395(10231), e64. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)30736-4
• Coleman, P. K., & Karraker, K. H. (2003). Maternal self-efficacy beliefs, competence in parenting, and toddlers’ behavior and developmental status. Infant Mental Health Journal, 24(2), 126–148. https://doi.org/10.1002/imhj.10048
• Çattık, M., & Aksoy, V. (2018). An Examination of the relations among social support, self- efficacy, and life satisfaction in parents of children with developmental disabilities. Eğitim ve Bilim, 43(195), 65-77. http://dx.doi.org/10.15390/EB.2018.7246
• Çengelci B. (2009). Otizm ve Down Sendrom’lu çocuğa sahip annelerin kaygı, umutsuzluk ve tükenmişlik duygularının karşılaştırılması. Ege Eğitim Dergisi, 2(10), 1–22.
• Çetingöz, D., Cepdibi, S., & Doğru, S. S. Y. (2018). Yetersizliği olan çocuklar ve ailelerinin gereksinimleri. IV. Academic Research Congress, Antalya.
• Çetinkaya, Z., & Öz, F. (2000). Serebral palsili çocuğu olan olan annelerin bilgi gereksinimlerinin karşılanmasına planlı bilgi vermenin etkisi. C.Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi, 4, 40-51.
• Çifci-Tekinarslan, İ., Sivrikaya, T., Keskin, N. K., Özlü, Ö., & Uçar-Rasmussen, M. (2018). Kaynaştırma eğitimi alan öğrencilerin ebeveynlerinin gereksinimlerinin belirlenmesi. İlköğretim Online, 82-101. https://doi.org/10.17051/ilkonline.2018.413746
• Darling, S. M., & Gallagher, P. A. (2004). Needs of and supports for african american and european american caregivers of young children with special needs in urban and rural settings. Topics in Early Childhood Special Education, 24(2), 98–109. https://doi.org/10.1177/02711214040240020501
• Diken, İ. H., & Diken, O. (2008). Turkish mothers’ verbal interaction practıces and self-efficacy beliefs regarding their children with expressive language delay. International Journal Of Special Education, 23(3), 8.
• Duygun, T., & Sezgin, N. (2003). Zihinsel engelli ve sağlıklı çocuk annelerinde stres belirtileri, stresle başa çıkma tarzları ve algılanan sosyal desteğin tükenmişlik düzeyine etkisi. Türk Psikoloji Dergisi, 18(52), 37-52.
• Freudenberger, H. J. (1974). Staff burn-out. Journal of Social Issues, 30(1), 159-165. https://doi.org/10.1111/j.1540-4560.1974.tb00706.x
• Gözübüyük, F. (2015). Annelerin ebeveynlik özyeterlik algıları, sözel etkileşim uygulamaları ve 1-3 yaş aralığında çocukların gelişimi (Yayın No. 399781). [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Maltepe Üniversitesi]). YÖK. https://tez.yok.gov.tr/
• Guimond, A., Moore, H., Aier, D., Maxon, E., & Diken, İ. H. (2005). Parental self-efficacy instrment for children with disabilities (PSICD). Unpublished Scale. USA: Arizona State University, Phoenix, AZ.
• Hassall, R., Rose, J., & McDonald, J. (2005). Parenting stress in mothers of children with an intellectual disability: The Effects of parental cognitions in relation to child characteristics and family support. Journal of Intellectual Disability Research, 49(6), 405-418. https://doi.org/10.1111/j.1365-2788.2005.00673.x
• Hastings, R. P., & Brown, T. (2002). Behavior problems of children with autism, parental self- efficacy, and mental health. American Journal on Mental Retardation, 107(3), 222.
• Kahraman, Ö. G., & Çetin, A. (2015). Gelişimsel geriliği olan bebeğe sahip annelerin tanı sonrası yaşadıkları sürece ilişkin görüşlerinin ve gereksinimlerinin belirlenmesi. International Journal of Early Childhood Special Education, 7(1), 97-128.
• Kandaş, G. (2019). Otizmli çocuğa sahip annelerin depresyon, umutsuzluk ve tükenmişlik düzeylerinin çocuğun otizm ağırlık derecesine göre karşılaştırılması gelişimi (Yayın No. 554672). [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üsküdar Üniversitesi]). YÖK. https://tez.yok.gov.tr/
• Kaner, S. (2007).  Öğretmenlerin ve anne-babaların öz-yetkinlik inançları, tükenmişlik algıları ve çocukların problem davranışları. Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Raporu.
• Karadağ, Y., & Güzel, H. (2020). Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tanısı olan ve olmayan ergenlerin öz-yeterlik inançları, anne ve babalarının ebeveynlik özyeterlik inançları ve DEHB belirtilerinin karşılaştırılması. Yeni Symposium, 58(3), 11-19.
• Karlıoğlu, A., & Yıldırım-Sarı, H. (2019). The relationship between parental self-efficacy, perceived social support and family burden on fathers of children with ıntellectual disability. Journal of Education and Research in Nursing, 16, 112-118.
• Kenan, S. (2020). Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tanısı alan çocuk ve ergenlerin annelerindeki tükenmişlik düzeyi ve algılanan sosyal destek arasındaki ilişkinin incelenmesi. (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Gelişim Üniversitesi). YÖK. https://tez.yok.gov.tr/
• Kerns, K. A., & Siklos, S. (2006). Assessing need for social support in parents of children with autism and down sendrome. Autism Development Disorder, 36, 921-933. https://doi.org/10.1007/s10803-006-0129-7
• Koyaş, S. (2021). Okul öncesi döneminde görülen saldırgan davranışların ebeveyn öz-yeterlik algısına ve çocuğun mizaç özelliklerine göre incelenmesi (Yayın No. 665974). [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Maltepe Üniversitesi]). YÖK. https://tez.yok.gov.tr/
• Kumcağız, H., Bozkurt, Y., & Kurtoğlu, E. (2018). Zihinsel engelli öğrencilerin ailelerinin gereksinimlerinin belirlenmesi. Samsun Sağlık Bilimleri Dergisi, 3(1), 1-9.
• Kurt, H., & Aslan, D. (2020). Okul öncesi dönem çocuğu olan annelerin öz-yeterlik, psikolojik sağlamlık ve ebeveyn tutumlarının incelenmesi. KADEM Kadın Araştırmaları Dergisi, 6(2), 211-240. https://doi.org/10.21798/kadem.2021266729
• Lodico, M. G., Spaulding, D. T., & Voegtle, K. H. (2010). Methods in educational research: From theory to practice. John Wiley & Sons.
• Maniadaki, K., Sonuga-Barke, E., Kakouros, E., & Karaba, R. (2005). Maternal emotions and self-efficacy beliefs in relation to boys and girls with AD/HD. Child Psychiatry and Human Development, 35(3), 245-263. https://doi.org/10.1007/s10578-004-6460-3
• Mutlu, H. (2015). Engelli çocuğa sahip olan kadınların tükenmişlik duyguları ve evdeki çocukla ilgili iş bölümü arasındaki ilişkinin incelenmesi (Yayın No. 425076). [Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Hasan Kalyoncu Üniversitesi]). YÖK. https://tez.yok.gov.tr/
• Norberg, A. L. (2010). Parents of children surviving a brain tumor: burnout and the perceived disease-related influence on every life. Journal of Pediatric Hematology/Oncologhy, 32(7), 285-289. https://doi.org/10.1097/MPH.0b013e3181e7dda6
• Özsoy, S. A., Özkahraman, Ş., & Çallı, F. (2006). Zihinsel engelli çocuk sahibi ailelerin yaşadıkları güçlüklerin incelenmesi. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 9(9), 69-78.
• Pallant, J. (2011). SPSS survival manual: a step by step guide to data analysis using IBM SPSS (7th ed.). Australian & New Zealand Journal of Public Health.
• Procaccini, J., & Kiefaber, M. W. (1983). Parent burnout. Doubleday & Company, Inc.
• Sanı̇-Bozkurt, S., Bozkuş-Genç, G., Vuran, S., Yıldız, G., Çelı̇k, S., Dı̇ken, İ. H., Uysal, Ç., Gürgür, H., Kalaycı, G., Diken, Ö., Ateşgöz, N. N., İçyüz, R., Doğan, M., Şafak, P., & Demı̇ryürek, P. (2021). COVID-19 salgınında Türkiye’deki özel gereksinimi olan öğrenciler ve ailelerine yönelik uzaktan özel eğitim uygulamalarına ilişkin uzman bakış açısı. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 1-32. https://doi.org/10.21565/ozelegitimdergisi.786118
• Sevimli, E. (2022). Pandemi döneminde 6-18 yaş grubundaki özel gereksinimli çocukların annelerinin tükenmişlik düzeyleri ve aile işlevselliğinin incelenmesi (Yayın No. 709381). [Yüksek Lisans Tezi, Ankara Hacettepe Üniversitesi]). YÖK. https://tez.yok.gov.tr/
• Sola, C., & Dı̇ken, İ. H. (2008). Gelişimsel gerilik riski altındaki prematüre ve düşük doğum ağırlıklı çocuğa sahip annelerin gereksinimlerinin belirlenmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 9(2), 021-036. https://doi.org/10.1501/Ozlegt_0000000124
• Stankovic, M., Stojanovic, A., Jelena, S., Stankovic, M., Shih, A., & Stankovic, S. (2022). The Serbian experience of challenges of parenting children with autism spectrum disorders during the COVID-19 pandemic and the state of emergency with lockdown. European Child Adolesc Psychiatry, 31(4), 693-698.
• Sucuoğlu, N. B., (1995). Özürlü çocuğu olan anne babaların gereksinimlerinin belirlenmesi. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı, 2(1), 10-18.
• Sucuoğlu, B. (2001) Zihinsel engeli olan ve olmayan çocuk anne ikililerinin etkileşim örüntülerinin karşılaştırılması. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi. 8(1), 27-38. https://doi.org/10.1007/s00787-021-01917-0
• Şanlı, E. (2012). Özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerine devam eden zihin engelli çocuğu olan ailelerin gereksinimlerin belirlenmesi (Yayın No. 314749). [Yüksek Lisans Tezi, Samsun Ondokuz Mayıs Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr/
• Şener, G. R. (2021). Otizm spektrum bozukluğuna sahip çocuklara bakım veren kişilerin algıladıkları sosyal destek ile tükenmişlik düzeyleri arasındaki ilişkide adil dünya inanç düzeyinin aracı etkisi. (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Işık Üniversitesi). YÖK. https://tez.yok.gov.tr/
• Tabachnick, B. G., & Fidell, L. S. (2007). Using multivariate statistics. (5th Edt.). Pearson Education, Inc.
• Tahincioğlu, C. (2016). Otizmli çocuğu olan annelerde anksiyete düzeylerinin tükenmişlik ile ilişkisi (Yayın No. 700078). [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Beykent Üniversitesi]). YÖK. https://tez.yok.gov.tr/
• Taşdemı̇r, H., & Özbesler, C. (2019). Hafif dereceli zihinsel engeli olan çocuğa sahip ailelerin gereksinimleri: Ankara örneğinde bir nicel araştırma. Journal of International Social Research, 12(65), 1259-1268. http://dx.doi.org/10.17719/jisr.2019.3535
• Temel, M. (2015). Engelli çocuğa sahip aileler ile engelsiz çocuğa sahip ailelerin tükenmişlik ve psikolojik dayanıklılıklarının incelenmesi (Yayın No. 410191). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Beykent Üniversitesi]). YÖK. https://tez.yok.gov.tr/
• Toker, M., Başgül, Ş. S., & Özaydın, L. (2019). Down sendromlu çocuğa sahip annelerin aile gereksinimlerinin belirlenmesi ve sosyal destek algılarına yönelik görüşleri. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 20(4), 651-676. https://doi.org/10.21565/ozelegitimdergisi.492808
• Topal, S. (2021). Özel gereksinimli çocuğa sahip annelerin etkilenmişlik düzeyinin tükenmişlik, anksiyete ve yaşam kalitesi arasındaki ilişkinin incelenmesi (Yayın No. 410191). [Yüksek Lisans Tezi, Denizli Pamukkale Üniversitesi]). YÖK. https://tez.yok.gov.tr/
• Toseeb, U., Asbury, K., Code, A., Fox, L., & Deniz, E. (2021, July 10). Supporting families with children with special educational needs and disabilities during COVID-19. PsyArXiv. https://psyarxiv.com/tm69k/
• Tunçel, A., Cömert, I. T., & Semerci, B. (2018). Maslach Tükenmişlik Ölçeğinin otizm spektrum bozukluğu olan çocukların anne-babalarında kullanılabilirliğinin belirlenmesi. Anatolian Journal of Psychiatry, 19(2), 64-71. https://doi.org/10.5455/apd.295975
• Uzun, B. (2019). Engelli çocukların annelerinde fiziksel aktivite düzeyi, bakım veren yükü, ebeveyn öz yeterliliği ve depresyon arasındaki ilişkinin incelenmesi (Yayın No. 559073). [Yüksek Lisans Tezi, İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü]). YÖK. https://tez.yok.gov.tr/
• Van der Spuy, T., & Pottas, L. (2008). Infant hearing loss in South Africa: Age of intervention and parental needs for support. International Journal of Audiology, 47(1), 30-35. https://doi.org/10.1080/14992020802286210
• Witt, A., Ord..ez, A., Martin, A., Vitiello, B., & Fegert, J. M. (2020). Child and adolescent mental health service provision and research during the COVİD-19 pandemic: challenges, opportunities, and a call for submissions. Child and Adolescent Psychiatry and Mental Health, 14(19), 1-4. https://doi.org/10.1186/s13034-020-00324-8
• Wong, S. Y., Wong, T. K., Martinson, I., Lai, A. C., Chen, W. J., & He, Y. S. (2004). Needs of Chinese parents of children with developmental disability. Journal of Learning Disabilities, 8(2), 141-158. https://doi.org/10.1177/1469004704042703
• Wood, R., & Bandura, A. (1989). Social cognitive theory of organizational management. Academy of Management Review, 14(3), 361-384. https://doi.org/10.2307/258173
• Yıldırım-Parlak, Ş., Karahan, S., Demiröz, K., & Özaydin, L. (2022). Kovid-19 salgını sürecinde özel gereksinimli çocukları olan ebeveynlerin ihtiyaçları. Kalem Eğitim ve İnsan Bilimleri Dergisi, 12(1), 25-54. https://doi.org/10.23863/kalem.2021.199
• Zhu, X., & Liu, J. (2020). Education in and After Covid-19: Immediate responses and long-term visions. Postdigital Science and Education, 2(3), 695-699. https://doi.org/10.1007/s42438-020-00126-3