Özellikleri ve İşlevleri Bağlamında Geleneksel Mutfak Kültürünün Toplumsal Yaşamdaki Yeri

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 242 - 258

Hasan Ali Diken

https://doi.org/10.61729/uhad.1771077

Öz

Geleneksel mutfak kültürü; yalnızca fizyolojik, biyolojik veya biyokimyasal ihtiyaçları karşılayan bir unsur olarak değil; aynı zamanda sosyokültürel, sosyoekonomik ve psikososyal değerlerin bir taşıyıcısı olarak da kabul gören çok yönlü bir kültürel yapıdır. Bu kültürel yapı, maddi ve manevi boyutlarıyla pek çok kültürel ögenin ortaya çıkışına önemli bir zemin hazırlamaktadır. Geleneksel mutfak kültürü kapsamındaki yeme-içme pratikleri, bir toplumun dünya görüşünü ve yaşam biçimini yansıtan mühim kültürel işaretler arasında sayılmaktadır. Toplumsal kimliklerin ve karakterlerin meydana gelmesinde geleneksel mutfak kültürünün ayrı bir yere, değere ve öneme sahip olduğunu ifade etmek gerekmektedir. Toplumlara ait beslenme alışkanlıkları; yemek çeşitliliği, yemek pişirme yöntemi, sofra düzeni ve sofra adabı gibi başlıca kültürel kodlarla şekillenmektedir. Bu sayede her toplum, kendi özgün kültür ve medeniyet kalıplarını geleneksel mutfak kültürü aracılığıyla da oluşturabilmektedir. Bilhassa coğrafi şartlar, geleneksel mutfak kültürünün çeşitlenmesinde ve zenginleşmesinde belirleyici roller oynarken; kültürler ve medeniyetler arasında kurulan iletişim ve etkileşim ağı da bahsi geçen kültür sahasını değiştiren ve dönüştüren faktörler dâhilindedir. Geleneksel mutfak kültürü; “insan”, “zaman” ve “mekân” üçgeninde teşekkül eden bir kültürel göstergeler sistemidir. Bu minvalde geleneksel mutfak kültürü, çevresel koşullardan en çok etkilenen alanlardan biridir. Dolayısıyla geleneksel mutfak kültürü, halkbilimi açısından da önemli bir inceleme ortamı doğurmaktadır. Kültürel çeşitliliğe bağlı olarak toplumların geleneksel mutfak örüntüleri birtakım farklılıklar gösterseler de genele dair belli mutfak davranışlarının bazı ortak evrensel nitelikler sergileyebildiklerini dile getirmekte yarar vardır. Bu çalışmada geleneksel mutfak kültürünün toplumsal yaşamdaki özellikleri ve işlevleri ile kültürel gelişim süreçleri ele alınacaktır. Söz konusu doğrultuda geleneksel mutfak kültürü, halkbiliminin (folklor) tarihsel ve işlevsel bakış açılarından yola çıkılarak incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Kültür , Gelenek , Geleneksel mutfak kültürü , Toplumsal yaşam , Ortak kültürel değerler.

The Place of Traditional Kitchen Culture in Social Life in the Context of Its Features and Functions

Öz

Traditional kitchen culture is a multifaceted cultural structure that is not only considered as a means to meet physiological, biological or biochemical needs but also as a bearer of sociocultural, socioeconomic and psychosocial values. This cultural structure, encompassing both tangible and intangible dimensions, provides a crucial foundation for the emergence of various cultural elements. Eating and drinking practices within the scope of traditional culinary culture are regarded as significant cultural indicators that reflect a society's worldview and way of life. It is essential to emphasize the unique role, value and importance of traditional cuisine in the formation of social identities and collective characteristics. Societies’ dietary habits are shaped by core cultural codes such as food diversity, cooking methods, table settings and dining etiquette. Each society can construct its own distinctive patterns of culture and civilization through its traditional culinary practices. Particularly, geographical conditions play a decisive role in the diversification and enrichment of kitchen traditions, while communication and interaction among cultures and civilizations are transformative factors in this cultural field. Traditional cuisine is a system of cultural signs formed in the triangle of ‘human’, ‘time’ and ‘space’. Accordingly, it is among the cultural areas most influenced by environmental conditions. Traditional kitchen culture presents a valuable field of study for folklore research. Although traditional culinary patterns vary across cultures, they also exhibit certain universal qualities. This study will explore the characteristics, functions and cultural development processes of traditional cuisine in social life through the historical and functional perspectives of folklore.

Anahtar Kelimeler

Culture , Tradition , Traditional kitchen culture , Social life , Common cultural values.

Kaynakça

• ABDURREZZAK, Ali Osman (2014). “İşlevsel Teori Bağlamında Yemek Kültürünün İletişimsel Yönü”, Turkish Studies, C. 9, S. 11, s. 1-16.
• AŞKIN UZEL, Ruhan (2018). “Geleneksel Mutfak Kültürü ve Tarımsal Ürün Çeşitliliğinin Üniversite Öğrencileri Beslenme Durumu Üzerine Etkisi”, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, C. 55, S. 1, s. 37-44.
• AYTAÇ, Ömer ve Mehmet Tan (2019). “Arkadaşlık Üzerine Kuramsal Yaklaşımlar”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 29, S. 1, s. 345-359.
• BASCOM, William Russell (2019). “Four Functions of Folklore”, The Journal of American Folklore, C. S. 67, S. 266, s. 333-349.
• BEARDSWORTH, Alan ve Teresa Keil (2011). Yemek Sosyolojisi/Yemek ve Toplum Çalışmasına Bir Davet. (çev. Abdulbaki Dede). Ankara: Phoenix Yayınevi.
• BERKOK, Nimet ve Kâmil Toygar (1994). Kuzey Kafkas Mutfak Kültürü ve Yemekleri: Şapsığ-Abzah-Hatkoy- Kabartay-Besney-Abaza-Ubıh-Asetin-Çeçen-Dağıstan-Karaçay-Malkar. İstanbul: Volkan Matbaacılık.
• BEŞİRLİ, Hayati (2010). “Yemek, Kültür ve Kimlik”, Millî Folklor, C. 22, S. 87, s. 159-169.
• BEŞİRLİ, Hayati (2017). Yemek Sosyolojisi: Yiyeceklere ve Mutfağa Sosyolojik Bakış. Ankara: Phoenix Yayınevi.
• ÇARPAR, Mehmet Can (2020). “Beslenme, Kimlik ve Erkeklik: Et Yemenin Sosyolojisi”, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, C. 40, S. 1, s. 249-277.
• DİNÇ, Mustafa (2019). “Halk Bilgisinin Beslenme ve Mutfak Kültürüne Dönük Temsilleri”, Halk Bilimi El Kitabı. (ed. Mustafa Aça). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, s. 287-314.
• DOUGLAS, Mary (1972). “Deciphering A Meal”, Daedalus, S. 101, s. 61-81.
• DUNDES, Alan (1977). “Who are the folk?”, Frontiers of Folklore. (ed. William Bascom). Boulder: Westview Press for the AAAS, s. 17-35.
• DURKHEIM, Emile (1982). The Rules of Sociological Method. New York: The Free Press.
• FIELDHOUSE, Paul (2002). Food and Nutrition/Customs and Culture. Oxford: Nelson Thornes Ltd.
• FISCHLER, Claude (1988). “Food, Self and Identity”, Social Science Information, S. 27, s. 275-292.
• GOODE, Judith (2005). “Food in Folklore”, Cultural Performances and Popular Entertainments. (ed. Richard Bauman). Oxford: Oxford University Press, s. 233-245.
• GUSFIELD, Joseph Robert (2005). “Toplumsal Değişim Araştırmalarında Yersiz Kutuplaşma: Gelenek ve Modernite”, (çev. Bilal Canatan). Muhafazakar Düşünce Dergisi, C. 1, S. 3, s. 55-72.
• GÜLER, Sibel (2010). “Türk Mutfak Kültürü ve Yeme İçme Alışkanlıkları”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 26, s. 24-30.
• HALICI, Nevin (1990). Türk Mutfağı: Yiyecek Hazırlama ve Pişirme Öğretmeni. Ankara: Güven Matbaası.
• HALICI, Nevin (2005). Konya Yemek Kültürü ve Konya Yemekleri. Konya: Rumi Yayınları.
• İSLÂMOĞLU, Mahmut (2013). Geleneksel Kıbrıs Türk Mutfağı. Lefkoşa: Gökada Yayınları.
• KAFESOĞLU, İbrahim (1998). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• KANBİR, Figen (2022). “Hediye Üzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme”, Antropoloji, S. 43, s. 63-69.
• LĖVI-STRAUSS, Claude (2013). “The Culinary Triangle”, Food and Culture: A Reader. (ed. Carole Counihan & Penny Van Esterik). Routledge Press, s. 28-35.
• MACİT, Nilgün ve Özgür Kıran (2022). “Yemek ve Toplum: Kültür, Kimlik ve Eşitsizlikler”, Olgu Sosyoloji Dergisi, C. 3, S. 2, s. 97-106.
• MALINOWSKI, Bronislaw (1990). İnsan ve Kültür: Bir Bilimsel Kültür Kuramı ve Öbür Denemeler. (çev. M. Fatih Gümüş). İstanbul: Verso Yayıncılık.
• MASLOW, Abraham Harold (1970). Motivation and Personality. Michigan: Universal Container Corporation.
• NISTOREANU, Puiu, Maria Roxana Dorobantu and Gheorge Georgică (2014). “Traditional Cuisine, A Major Factor to Help Promote Romanian Sustainable Tourism”, Polish Journal of Commodity Science, S. 3, s. 24-31.
• NİRUN, Nihat ve Cihat Özönder (1990). “Türk Sosyo-Kültür Yapısı İçinde Âdetler, Örfler, Görenekler, Gelenekler”, Millî Kültür Unsurlarımız Üzerine Genel Görüşler. (ed. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, s. 339-353.
• ÖGEL, Bahaeddin (1991). Türk Kültür Tarihine Giriş III: Türklerde Ev Kültürü (Göktürklerden Osmanlılara). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ÖĞÜT EKER, Gülin (2018). “Farklı Görme Biçimiyle Modern Dünya Ritüeli Olarak Yemek Kültürü: Sınanma/Erginlenme ve İntikam Alma Gizli İşlevleri”, Millî Folklor, C. 30, S. 120, s. 170-183.
• ÖRNEK, Sedat Veyis (2000). Türk Halkbilimi. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• ÖZDEMİR, Nebi (2005). Cumhuriyet Dönemi Türk Eğlence Kültürü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• ÖZDEMİR, Nebi (2012). Kültür Ekonomisi ve Yönetimi. Ankara: Hacettepe Yayıncılık.
• ŞİMŞEK, Ali (2012). Manavgat Halk Mutfağı. Konya: Fakülte Kitabevi Yayınları.
• TEZCAN, Mahmut (2000). Türk Yemek Antropolojisi Yazıları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ÜÇER, Müjgân (2006). Anamın Aşı Tandırın Başı -Sivas Mutfağı: İl Merkezi ve İlçe Yemekleri- Gelenek, Görenek, İnançlar ve Sözlü Kültür. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• ÜÇER, Müjgân ve Fatma Pekşen (2001). Divriği’de Mutfak Kültürü: Yemekler, Gelenekler, İnançlar, Atasözleri. Sivas: Sivas Valiliği Kültür Yayını.
• YILDIRIM, Dursun (1989). “Sözlü Gelenek Kültürü”, Millî Folklor, C. 1, S. 1, s. 6-7.
• ZARİPOVA ÇETİN Çulpan (2009). Tatar Türklerinin Gelenek ve Görenekleri. Ankara: Karadeniz Dergisi Yayınları.