THE METAPHYSICS OF HUZN: ḤUZN IN ISMĀʿĪL HAQQĪ BURSEVĪ’S KİTĀB MUZĪL AL-AḤZĀN

Yıl 2025, Sayı: Advanced Online Publication, 972 - 987

Melek Karacan

https://doi.org/10.47525/ulasbid.1798254

Öz

This article examines the metaphysical dimension of the concept of ḥuzn (sorrow) in Sufi thought, with a particular focus on Ismâʿil Ḥaqqī Bursevī’s treatise Kitāb Muzīl al-Aḥzān. In this work, sorrow is not defined as a psychopathological state of mind but rather as a metaphysical ground necessary for realizing human existential weakness and, through this awareness, for turning toward the Absolute Truth. Employing textual analysis and conceptual mapping, the article investigates how Bursevī defines sorrow, on which theoretical–metaphysical foundations he builds the concept, and by which practices he presents it as an applicable state, thereby clarifying the unique position of this work within the Sufi intellectual tradition. The study first demonstrates that in the history of Sufism, sorrow developed around two principal trajectories: the “afterlife-centered/ethical sorrow” marked by self-reckoning and eschatological concern, and the “love-centered sorrow” arising from longing and divine love. Although Bursevī draws upon both traditions, he advances an original interpretation by elevating sorrow to an ontological content and transforming it into a metaphysical principle. According to Bursevī, the origin and cause of sorrow, which accompanies human existence, lies in man’s exile from his primordial homeland—the Realm of Truth—and his confinement in worldly estrangement. This cosmic consciousness of exile engenders a constant sorrow within the human being and propels him toward mystical wayfaring with the desire for reunion with his homeland, a journey made possible only through divine love. Thus, Bursevī reinterprets sorrow, on the one hand, not as a merely moral or psychological state but as an ontological awareness arising from separation from the primordial homeland, and, on the other, not as a passive affliction but as a motivating force transformed through divine love.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Bursevī , Waḥdat al-wujûd , Sorrow , Kitāb Muzīl al-Aḥzān.

Etik Beyan

I hereby declare that all stages of this study comply with research and publication ethics, and that I have adhered to ethical standards and the principles of proper academic citation.

HÜZÜN METAFİZİĞİ: İSMÂİL HAKKI BURSEVÎ’NİN KİTÂBÜ MÜZÎLİ’L-AHZÂN’INDA HÜZÜN

Öz

Bu makale, İsmâil Hakkı Bursevî’nin Kitâbü Müzîli’l-ahzân adındaki risâlesi merkezinde tasavvuf düşüncesinde “hüzün” kavramının metafizik boyutunu incelemektedir. Risâlede hüzün, psikopatolojik bir rûh hâli değil, insanın varoluşsal acziyetini idrak etmesi ve bu idrak üzerinden mutlak hakikate yönelmesi için gerekli bir metafizik zemin olarak tanımlanmaktadır. Metin çözümleme ve kavramsal haritalama yöntemleriyle yürütülen makale, Bursevî’nin hüznü nasıl tanımladığı, kavramı hangi teorik-metafizik temeller üzerine inşa ettiği ve hangi pratiklerle tatbik edilebilir bir hâl olarak sunduğu sorularından hareketle eserin tasavvuf düşünce geleneğindeki özgün konumunu ortaya koymaktadır. Makalede, öncelikle tasavvuf tarihinde hüznün nefis muhasebesi ve âhiret kaygısıyla belirginleşen “ahiret merkezli/ahlâki hüzün” ile iştiyak ve ilâhî muhabbetten kaynaklanan “aşk merkezli hüzün” olmak üzere iki ana temayül etrafında şekillendiği; Bursevî’nin her iki gelenekten beslenmesine rağmen özgün bir tasavvur ortaya koyarak hüznü ontolojik bir içeriğe ve metafizik bir ilkeye dönüştürdüğü tespit edilmiştir. Bursevî’ye göre insanın varoluşuna eşlik eden hüzün halinin menşei ve sebebi aslî vatanı olan hakikat âleminden bu dünyaya sürgün edilmesi, gurbete mahpus olmasıdır. Bu kozmik gurbet bilinci, insanda sürekli bir hüzün doğurmakta ve onu vatanına vuslat arzusuyla seyr u sülûke sevk etmektedir ki bu seyri mümkün kılan biricik yol da ilâhî aşktır. Böylece hüznü bir yandan ahlâkî ve psikolojik bir hâl olmaktan çıkarıp, insanın asli vatandan ayrılışının doğurduğu varoluşsal bir bilinç olarak temellendiren Bursevî, diğer yandan onu pasif bir acı olarak değil, ilâhî aşk ile dönüştürülen muharrik bir kuvvet olarak yorumlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Bursevî , Vahdet-i Vücûd , Hüzün , Kitâbu Müzîli’l-ahzân.

Etik Beyan

Çalışmanın tüm süreçlerinin araştırma ve yayın etiğine uygun olduğunu, etik kurallara ve bilimsel atıf gösterme ilkelerine uyduğumu beyan ederim.

Kaynakça

• Ali el-Kârî. el-Esrâru’l-merfûa fi’l-ahbâri’l-mevdûa. thk. Muhammed Lütfî es-Sabbâğ. Beyrut: Dâru’l-Emâre, 1986.
• Bağdâdî, Cüneyd. Resâilü’l-Cüneyd. thk. Ali Hasan Abdulkâdir. Kahire, 2003.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Kenz-i Mahfî. Bursa: İnebey Yazma Eser Kütüphanesi, Genel, 75.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Kitâbü Müzîli’l-ahzân. Bursa: İnebey Yazma Eser Kütüphanesi, Genel, 79, 1a-263a.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Kitâbü Hayâti’l-bâl. Bursa: İnebey Yazma Eser Kütüphanesi, Genel, 84, 1b-177b.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Kitâbü’ş-şecv. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi 789, 2b-25a.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Ta’rîfât: Arapça Türkçe Terimler Sözlüğü. çev. Arif Erkal. İstanbul: Bahar Yayınları, 1997.
• Döner, Nuran. “İsmâil Hakkı Bursevî’nin Kitâb-ı Kebîr’i ve Bursevî’de Vâridât Kültürü”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 6/15 (2005), 311-334.
• Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd b. Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Edis, Mustafa. “Kindî’nin Üzüntüyü Giderme Yönteminin Tasavvufî İdealler Açısından Kritiği”. Dânişnâme Beşerî ve Sosyal Bilimler Dergisi, sy. 1 (Eylül 2020), 127-149. https://doi.org/10.5281/zenodo.4036949
• Gündoğdu, Cengiz. “Doğuş Dönemi Zühd Ekolleri ve Tasavvuf Mektepleri.” EKEV Akademi Dergisi 1/1 (1997), 41-64.
• Hallâc. Dîvân-ı Hallâc ve Meahû Ahbâru’l-Hallâc ve Kitâbü’t-Tavâsin. thk. Muhammed Bâsil Uyûn Es-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Harrâz, Ebû Saîd. Risâleler. çev. Naile Baltacı. İstanbul: Litera Yayınları, 2018.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. Medâricü’s-sâlikîn fî şerhi Menâzili’s-sâirîn. thk. Dânî b. Münîr Âli Zehvî. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1433/2012.
• İbn Manzûr. Lisânu’l-Arab. 18 cilt. Kum: Neşru Edebi’l-Havze, 1405/1989.
• İnneci, Muzaffer. “Rûhu’l Beyân Tefsiri Bağlamında İsmâil Hakkı Bursevî’de Vahdet-i Vücûd Anlayışı”. İLSAM Akademi Hakemli Dergisi 4/2 (Ekim 2024), 233-256.
• İsen, Mustafa. “Beytülahzan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/88. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. Mesnevî. çev. Tâhirü’l-Mevlevî. 9 cilt. İstanbul: Şamil Yayınevi, 2024.
• Muhâsibî, el-Kasd ve’r-rücûʿ ilallâh. İçinde: Vesâyâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. es-Sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Namlı, Ali. İsmail Hakkı Bursevî: Hayatı, Eserleri ve Tarikat Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2001.
• Sarı, Necmi. “Kendi Dilinden İsmâîl Hakkı Bursevî’nin Hayatı ve Şahsiyeti”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (KTUİFD) 2/1 (Mayıs 2015), 137-157.
• Serrâc, Ebû Nasr. Lüma’: İslam Tasavvufu. çev. H. Kamil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.
• Seyyid Şerîf Cürcânî. Ta‘rîfât: Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü. çev. Arif Erkal. İstanbul: Bahar Yayınları, 1997.
• Solaş Yanık, Saliha Kübra. “İsmail Hakkı Bursevî’nin Kitâbü Müzîli’l-Ahzân’ı ve İncelemesi”. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2022.
• Sülemî, Ebû Abdurrahmân. Tabakâtü’s-Sûfiyye. çev. Abdurrezâk Tek. Bursa: Bursa Akademi, 2018.
• Sülemî, Ebû Abdurrahmân. Tabakâtü’s-Sûfiyye. thk. Nûreddîn eş-Şerîbe. Kahire: Mektebetü’l-Hâncı, 1986.
• Tirmizî. el-Câmiʿu’l-Kebîr. Thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.