The Lost Topic of al-Sharīf al-Murtaḍā’s al-Mulakhkhaṣ: The Temporal Origination of the World in Abū Jaʿfar al-Muqriʾ al-Nīsābūrī’s Taʿlīq

Yıl 2022, Cilt: 31 Sayı: 2, 381 - 418, 30.12.2022

Kevser Demir Bektaş , Orhan Şener Koloğlu

https://doi.org/10.51447/uluifd.1163171

Öz

The theological approach of al-Sharīf al-Murtaḍā, the foremost Shīʿī-Ithnā ʿasharī scholar of his time, can be found in his works “al-Mulakhkhaṣ fī uṣūl al-dīn” and a sort of complementary of this unfinished book “al-Dhakhīra fī ʿilm al-kalām”. However, of these works, al-Mulakhkhaṣ fī uṣūl al-dīn have survived to the present day with a partial deficiency which seemingly includes its introduction and a part of the first section that consists of the primary issue of the systematics of theology, i.e. the temporal origination of the world. al-Sharīf al-Murtaḍā’s approach to the first two of the four propositions that were formulated by Muslim theologians to prove the temporal origination of the world, namely “accidents exist”, “accidents are temporally originated”, “the body cannot be devoid of, or precede, accidents”, and “what cannot precede what is originated is likewise originated” is not currently available in this work. However, al-Sharīf al-Murtaḍā’s approach to the issue could be derived from the VI/XII. century’s Shīʿī-Imamī scholar Abū Jaʿfar al-Muqriʾ al-Nīsābūrī’s Taʿlīq fī ʿilm al-kalām, which is a paraphrase (taʿlīq) on al-Sharīf al-Murtaḍā’s mentioned works. Abū Jaʿfar al-Muqriʾ al-Nīsābūrī dealt with the temporal origination of the world through the four mentioned propositions, just as in Muslim kalām tradition and epitomized the issue in accordance with the approach in the revelant chapters in the current edition of al-Mulakhkhaṣ fī uṣūl al-dīn, as well as that of Muslim kalām tradition. However, he cited al-Sharīf al-Murtaḍā’s claim that “the last of these four propositions, i.e. ‘what cannot be precede what is originated is likewise originated’ should not be considered as an independent proposition”, and he outlined that there was a different approach on the issue in the kalām tradition. By pointing out this difference of approach which is not mentioned in any other source, he has made an original contribution to the doctrine.

Anahtar Kelimeler

Kalām, The Temporal Origination of the World, al-Sharīf al-Murtaḍā, Abū Jaʿfar al-Muqriʾ al-Nīsābūrī, al-Mulakhkhaṣ fī uṣūl al-dīn, al-Taʿlīq fī ʿilm al-kalām, Body (Jism), Atom (Jawhar), Accidents.

Şerîf el-Murtazâ’nın Mülaḫḫaṣ’ının Kayıp Konusu: Ebû Caʿfer el-Mukrî en-Nîsâbûrî’nin Taʿlîḳ’inde Âlemin Hudûsu

Öz

Döneminin en önde gelen Şiî-İsnâaşerî âlimi olan Şerîf el-Murtazâ’nın kelâmî yaklaşımı bilhassa onun el-Mülaḫḫaṣ fî uṣûli’d-dîn ve tamamlanmamış bu eserin mütemmimi olan eẕ-Ẕaḫîre fî ʿilmi’l-kelâm adlı eserlerinden çıkarılabilir. Ancak bu eserlerden el-Mülaḫḫaṣ fî uṣûli’d-dîn, baş kısmında, eserin mukaddimesiyle birlikte kelâm sistematiğinin ilk konusu olan âlemin hudûsu konusunu kapsayan kısmî bir eksiklikle günümüze ulaşmıştır. Şerîf el-Murtazâ’nın, kelâm sistematiğinde âlemin hudûsunu kanıtlamak amacıyla formüle edilen “Arazlar vardır”, “Arazlar yaratılmıştır”, “Cisim arazlardan yoksun değildir ve varlıkta araz-lardan önce değildir” ve “Yaratılmış şeyden önce gelmeyen şey de yaratılmıştır” şeklindeki dört önermeden ilk ikisine yaklaşımı hâlihazırda bu eserde bulunmamaktadır. Mamafih Şerîf el-Murtazâ’nın bu konuya yaklaşımı, 6./12. yy. Şiî-İmâmî âlimi Ebû Caʿfer el-Mukrî en-Nîsâbûrî’nin onun söz konusu eserleri üzerine bir taʿlîk olan et-Taʿlîḳ fî ʿilmi’l-kelâm adlı eserinden çıkartılabilir. Ebû Caʿfer el-Mukrî en-Nîsâbûrî âlemin hudûsu konusunu da, tıpkı kelâm geleneğinde olduğu gibi, söz konusu dört önerme üzerinden tartışmış ve konuyu el-Mülaḫḫaṣ fî uṣûli’d-dîn’in hâlihazırdaki neşrinde konuyla alâkalı mevcut bölümlerdeki yaklaşım yanında, kelâm geleneğinde konu hakkındaki yaklaşıma da mutabık bir şekilde özetlemiştir. Mamafih bu dört önermenin sonuncusu olan “Yaratılmış şeyden önce gelmeyen şey de yaratılmıştır” önermesi hakkında Şerîf el-Murtazâ’nın bu önermenin müstakil bir önerme sayılmasına gerek olmadığı yönündeki yargısını da aktararak söz konusu önerme hakkında gelenekte bir yaklaşım farklılığının varlığına işaret etmiştir. Konu hakkında başka hiçbir kaynakta geçmeyen bu yaklaşım farklılığına işaret etmek suretiyle de doktrine özgün bir katkı yapmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Âlemin Hudûsu, Şerîf el-Murtazâ, Ebû Caʿfer el-Mukrî en-Nîsâbûrî, el-Mülaḫḫaṣ fî uṣûli’d-dîn, et-Taʿlîḳ fî ʿilmi’l-kelâm, Cisim, Cevher, Araz., Kalām, The Temporal Origination of the World, al-Sharīf al-Murtaḍā, Abū Jaʿfar al-Muqriʾ al-Nīsābūrī, al-Mulakhkhaṣ fī uṣūl al-dīn, al-Taʿlīq fī ʿilm al-kalām, Body (Jism), Atom (Jawhar), Accidents.

Kaynakça

• Abdulsater, Hussein Ali. The Climax of Speculative Theology in Būyid Shīʿism: The Contribution of Sharīf al-Murtaḍā. New Haven, Connecticut: Yale University, The Faculty of the Graduate School, Doktora Tezi, 2013.
• Ansari, Hassan – Schmidtke, Sabine. “The Shīʿī Reception of Muʿtazilism (II): Twelver Shīʿīs”. The Oxford Handbook of Islamic Theology. ed. Sabine Schmidtke. 196-214. Oxford: Oxford University Press, 2016.
• Ebû Tâlib en-Nâtık-bilhak. Ziyâdâtü Şerḥi’l-Uṣûl. (Baṣran Muʿtazilite Theology: Abū ʿAlī Muḥammad b. Khallād’s Kitāb al-uṣūl and its Reception: A Critical Edition of the Ziyādāt Sharḥ al-uṣūl by the Zaydī Imām al-Nāṭiq bi-l-ḥaqq Abū Ṭālib Yaḥyā b. al-Ḥusayn b. Hārūn al-Buṭḥānī [d. 424/1033] başlığıyla) nşr. Camilla Adang vd. Leiden – Boston: Brill, 2011.
• Fârisî, Ebû Ali. el-Ḥücce li’l-ḳurrâʾi’s-sebʿa. nşr. Bedreddin Kahvecî – Beşîr Cüveycâtî. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Meʾmûn li’t-Türâs, 1413/1993.
• Frank, Richard MacDonough. Beings and Their Attributes: The Teaching of the Basrian School of the Mu‘tazila in the Classical Period. Albany: State University of New York Press, 1978.
• Frank, Richard MacDonough. “Al-Maʿnâ: Some Reflections on the Technical Meanings of the Term and Its Use in the Physics of Muʿammar”. Journal of the American Oriental Society, 87/3 (1967), 248-259.
• Hâkim el-Cüşemî. Şerḥu’l-ʿUyûn. Fażlu’l-iʿtizâl ve ṭabaḳātü’l-Muʿtezile içinde nşr. Fuâd Seyyid. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnisiyye li’n-Neşr, 1974.
• Hûî, Ebü’l-Kāsım el-Mûsevî. Muʿcemü ricâli’l-ḥadîs̱ ve tafṣîlü tabaḳāti’r-ruvât. 24 Cilt. Kum: Merkezü Neşri Âsâri’ş-Şîʿa, 1410 H./1369 HŞ.
• Hür el-Âmilî. Emelü’l-ʿâmil. nşr. Ahmed el-Hüseynî. 2 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-Endelüs, 1385 H.
• Hüseynî, Ahmed. “Tercemetü’ş-Şerîf el-Murtażâ”. eẕ-Ẕaḫîre fî ʿilmi’l-kelâm. mlf. Şerîf el-Murtazâ. 7-62. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1411 H.
• İbn Metteveyh. el-Mecmûʿ fi’l-Muḥîṭ bi’t-teklîf. nşr. Josef Houben vd. 3 Cilt. Beyrut: Imprimerie Catholique, 1965-1999.
• İbn Şehrâşûb. Meʿâlimü’l-ʿulemâ. nşr. Abbas İkbal. Tahran: Matbaatü Firdîn, 1353/1934.
• İbn Şehrâşûb. Menâḳıbü Âli Ebî Ṭâlib. nşr. Hâşim er-Resûlî el-Mahallâtî. 4 Cilt. Kum: el-Matbaatü’l-İlmiyye, 1379 H.
• İbnü’l-Melâhimî. el-Fâʾiḳ fî uṣûli’d-dîn. nşr. Wilferd Madelung – Martin McDermott. Tahran: Iranian Institute of Philosophy, 2007.
• İbnü’l-Murtazâ. Ṭabaḳātü’l-Mu‘tezile. nşr. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrut: Imprimerie Catholique, 1961.
• İbnü’l-Mutahhar el-Hillî. Ḫulâṣatü’l-aḳvâl fî maʿrifeti’r-ricâl. nşr. Cevâd el-Kayyûmî. Kum: Müessesetü Neşri’l-Fekāhe, 1431 H.
• İsfahânî, Mirzâ Abdullah Efendi. Riyâżü’l-ʿulemâ ve ḥıyâżü’l-fużalâ. nşr. Ahmed el-Hüseynî. 6 Cilt. Kum: Matbaatü’l-Hayyâm, 1401 H.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ – Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kılavuz, Ulvi Murat. Kelâmda Kozmolojik Delil. İstanbu: İz Yayıncılık, 2009.
• Koloğlu, Orhan Şener. Mutezile’nin Felsefe Eleştirisi: Harezmli Mutezilî İbnü’l-Melâhimî’nin Felsefeye Reddiyesi. Bursa: Emin Yayınları, 2010.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Kummî, Abbâs. el-Fevâʾiḍü’r-raḍviyye fî aḥvâli ʿulemâʾi’l-meẕhebi’l-Caʿferiyye. nşr. Nâsır Bâkırî Bîdhendî. 2 Cilt. Kum: Müessesetü Büstân-ı Kitâb, 1385 HŞ.
• Kummî, M. Rızâ Ensârî. “Kelimetü’l-muḥaḳḳıḳ”. el-Mülaḫḫaṣ fî uṣûli’d-dîn. mlf. Şerîf el-Murtazâ. 19-36. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, 1381 HŞ.
• Kutbüddin er-Râvendî. Selvetü’l-ḥazîn ve tuḥfetü’l-ʿalîl eş-şehîr bi’d-Daʿavât. nşr. Abdülhalim A. el-Hillî. Kum: İntişârât-ı Delîlimâ, 1427 H./1385 HŞ.
• Madelung, Wilferd. “ʿAlam-al-Hodā”. Encyclopaedia Iranica. Erişim 15 Haziran 2022. https://www.iranicaonline.org/articles/alam-al-hoda-abul-qasem-ali-b
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim: İslam Dünyası ve Hıristiyan Batı. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu – Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik, 2012.
• Mânkdîm Şeşdîv. Taʿlîḳ ʿalâ Şerḥi’l-Uṣûli’l-ḫamse. Şerḥi’l-Uṣûli’l-Ḫamse adıyla Kādî Abdülcebbâr’a izafetle nşr. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1965.
• Meclisî, Muhammed Bâkır. Biḥârü’l-envâr. 110 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1403/1983.
• Merâgī, Yaʿkūb el-Caʿferî. “Muḳaddimetü’l-muṣaḥḥiḥ”. Şerḥu Cümeli’l-ʿilm ve’l-ʿamel. mlf. Şerîf el-Murtazâ. 5-28. Kum: Dârü’l-Üsve, 1414 H.
• Muʿcemü’t-türâs̱i’l-kelâmî. 5 Cilt. Kum: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, 1423 H.
• Muhsin el-Emîn. Aʿyânü’ş-Şîʿa. nşr. Hasan el-Emîn. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’t-Teârüf, 1403/1983.
• Mukrî en-Nîsâbûrî, Ebû Caʿfer. et-Taʿlîḳ fî ʿilmi’l-kelâm. nşr. Mahmûd Yezdî Mutlak. Meşhed: Neşrü’l-Câmiati’r-Radaviyye li’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 1433 H./1390 HŞ.
• Mukrî en-Nîsâbûrî, Ebû Caʿfer. el-Ḥudûd: el-Muʿcemü’l-mevżûʿî li’l-muṣṭalâḥâti’l-kelâmiyye. nşr. Mahmûd Yezdî Mutlak. Kum: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık li’t-Tahkīk ve’t-Telîf, 1414 H.
• Mutlak, Mahmûd Yezdî. “Muḳaddimetü’l-muḥaḳḳıḳ”, et-Taʿlîḳ fî ʿilmi’l-kelâm, mlf. Ebû Caʿfer el-Mukrî en-Nîsâbûrî. 11-33 (mukaddime kısmı). Meşhed: Neşrü’l-Câmiati’r-Radaviyye li’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 1433 H./1390 HŞ.
• Müntecebüddin el-Kummî. Fihristü ʿulemâi’ş-Şîʿa ve muṣannifîhim. nşr. Abdülaziz et-Tabâtabâî. Beyrut: Dârü’l-Advâ, 1986.
• Öz, Mustafa Öz. “Şerîf el-Murtazâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/586-588. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Shihadeh, Ayman. “The Existence of God”. The Cambridge Companion to Classical Islamic Theology. ed. Tim Winter. 197-217. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
• Şerîf el-Murtazâ. el-Mülaḫḫaṣ fî uṣûli’d-dîn. nşr. M. Rıza Ensârî Kummî. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, 1381 HŞ.
• Şerîf el-Murtazâ. Şerḥu Cümeli’l-ʿilm ve’l-ʿamel. nşr. Yaʿkūb el-Caʿferî el-Merâgī. Kum: Dârü’l-Üsve, 1414 H.
• Şerîf el-Murtazâ. eẕ-Ẕaḫîre fî ʿilmi’l-kelâm. nşr. Ahmed el-Hüseynî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1411 H.
• Şeyhüttâife Ebû Caʿfer et-Tûsî. Fihristü kütübi’ş-Şîʿa ve uṣûlihim. nşr. Abdülaziz et-Tabâtabâî. Kum: Mektebetü’l-Muhakkık et-Tabâtabâî, 1420 H.
• Şeyhüttâife Ebû Caʿfer et-Tûsî. Temhîdü’l-uṣûl. Kum: İntişârât-ı Râid, 1394 HŞ.
• Şîrâzî, Mirzâ Ali Hân. ed-Derecâtü’r-refîʿa fî ṭabakāti’ş-Şî‘a. Necef: Menşûrâtü’l-Mektebeti’l-Haydariyye, 1962.
• Tabersî, Mirzâ Hüseyin en-Nûrî. Ḫâtimetü Müstedreki’l-Vesâʾil. 9 Cilt. Beyrut: Müessesetü Âli’l-beyt li-İhyâi’t-Türâs, 1429/2008.
• Tahrânî, Âgā Büzürg. eẕ-Ẕerîʿa ilâ teṣânîfi’ş-Şîʿa. haz. Rızâ b. Caʿfer Murtazâ el-Âmilî. 26 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2009.
• Tebrîzî, Muhammed Ali Müderris. Reyḥânetü’l-edeb fî terâcimi’l-maʿrûfîn bi’l-künye evi’l-laḳab. 8 Cilt. [Tahran ?]: Çâphâne-i Haydarî, 1384 HŞ.
• Topaloğlu, Bekir. İslâm Kelâmcılarına ve Filozoflarına Göre Allah’ın Varlığı (İsbât-ı Vâcib). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 7. Basım, 1995.