Foundation of Hassa and its Administrative, Social and Cultural Situation According to Yearbooks of Province of Aleppo

Yıl 2023, , 287 - 318, 31.12.2023

Yasin Yılmaz

https://doi.org/10.54659/ulum.1389240

Öz

In the 19th century, as the central administration of the Ottoman Empire weakened, various regions experienced uprisings that led to the collapse of state authority. One of these regions was marked by uprisings among the dynastic families and nomadic tribes residing in the southern and northern foothills of Adana, Kozan, Cukurova, Maras, Ayntab, and Amanos. In response, the Ottoman Empire established a military force named Firka-i Islahiya with the aim of bringing the rebels under control, restoring order, and strengthening local governance. This force implemented political, economic, and administrative reforms by establishing new districts and villages to settle the nomadic tribes. The army, moving from Istanbul by sea, landed in Payas. Despite the priority task of reform being in the Kozan region, the Reyhaniyye tribe, located in the eastern part of the Gavur Mountains where Turkmen governors resided, among the governors of the Tiyek, Akbez, and Hacilar districts, directed themselves eastward to resolve disputes arising from the power vacuum. Ottoman administrators, likely aiming to reform by changing the demographic structure and to find lasting solutions, attempted to use a portion of Turkmen tribes living in the valleys on the east side of the region known as the Gavur Mountains, which was mentioned in archive documents, by settling them on the plains. This was done to serve as a deterrent force against rebellious tribes. For this purpose, Dervish Pasha, the commander of Fırka-i Islahiye, established the Hassa district in a location close to the initial deployment of the mentioned army, where the headquarters of the Hassa regiments were set up 30 kilometers south, and where people from Hacilar, Tiyek, and Akbez districts, where Turkmen governors resided, were brought in. The district was formed by individuals brought from the mentioned districts based on population. After the establishment of the district, to prevent recurring disputes and conflicts such as the constant rivalry between Pasho Bey of Hacilar and Karaca Mehmet Bey of Tiyek from causing troubles, the governors of the mentioned districts were subjected to compulsory residence in different places outside the region. Thus, the Hassa district, which still exists today, was established. Hassa, consisting of Turkmen tribes, became a district of the Aleppo Province Marash Sanjak according to the Aleppo Province Almanacs from the year 1285/1868 following its establishment. With the establishment of Adana as an independent province in 1297/1879, Hassa became part of the Jabel-i Bereket sanjak of this province. Until the annexation of Hatay to Turkey in 1939, Hassa finally became connected to Hatay through Osmaniye and has since maintained the same status. In this study, we will attempt to evaluate the administrative, social, and cultural situation of Hassa based on its establishment and the Aleppo Province

Anahtar Kelimeler

Yearbook (Salname), Maras, Tiyek, Hassa, History, Firka-i Islahiya

Hassa’nın Kuruluşu, Halep Vilayet Salnamelerine Göre İdarî, Sosyal ve Kültürel Durumu

Öz

19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde merkezi yönetimin zayıflamasıyla muhtelif bölgelerde çıkan isyanlar sonucunda devlet otoritesi yok olmuştu. Bu bölgelerden birisi de Adana, Kozan, Çukurova, Maraş, Ayntab ve Gavur dağı diye adlandırılan Amanosların doğu ve batı taraflarında yaşayan hanedan aileler ve konar-göçer aşiretlerin çıkardığı isyanlardı. Osmanlı Devleti bölgede isyancıları kontrol altına almak, asayişi tekrar tesis etmek ve mahalli yönetimi güçlendirmek amacıyla Fırka-i İslâhiye adıyla bir ordu kurmuştu. Ordunun temel görevi bölgedeki isyanları durdurmak, konargöçer olan halkı yerleşik heyete geçirmek, idarî, sosyal ve ekonomik alanlarda birtakım ıslahatlar yapmaktı. Ordu deniz yoluyla İstanbul’dan hareket ederek Payas’ta karaya çıkmıştı. Islah için öncelikli görevlerinin Kozan bölgesi olmasına rağmen Türkmen Beyleri’nin meskûn olduğu Gavur Dağlarının doğu kısmında bulunan Reyhaniyye aşireti, Tiyek, Akbez ve Hacılar nahiyeleri beyleri arasında otorite boşluğundan ortaya çıkan anlaşmazlıkları çözmek amacıyla doğuya yönelmişlerdi. Osmanlı yöneticileri muhtemelen demografik yapıyı değiştirerek ıslahat yapmak ve kalıcı çözümler üretmek amacıyla arşiv belgelerinde Gavur Dağları denilen bölgenin doğu tarafındaki vadilerde yaşayan Türkmen aşiretlerinden bir kısımını ova tarafına yerleştirerek, isyan eden aşiretlere karşı caydırıcı güç olarak kullanmaya çalışmıştır. Bunun için de Fırka-i İslâhiye komutanı Derviş Paşa, söz konusu bölgede adı geçen ordunun ilk olarak konuşlandığı yerde İslâhiye kazasını sonra da 30 kilometre güneyinde Hassa taburlarının karargâh kurduğu ve Türkmen Beylerinin meskûn olduğu Hacılar, Tiyek ve Akbez nahiyelerinden getirilen insanların oluşturduğu kişilerle Tiyek nahiyesine yakın bir yerde Hassa kazasını teşekkül ettrimiştir. Kaza, Gavur Dağları’nın vadilerinde yaşayan söz konusu nahiyelerden nüfusa göre getirilen kişilerden teşekkül ettirilmiştir. Kazanın kurulmasından sonra özellikle Hacılar Beyi Paşo Bey ile Tiyek Beyi Karaca Mehmet Bey arasındaki sürekli rekabet ve çatışma gibi eski anlaşmazlıkların tekrar sıkıntılara sebep olmaması için ismi geçen nahiyelerinin beyleri bölge dışında farklı yerlerde mecburi ikamete tabi tutulmuşlardır. Böylece günümüzde de hala varlığını sürdüren Hassa kazası kurulmuştur. Türkmen aşiretlerinden oluşan Hassa, kuruluşuyla beraber bir süre İslâhiye kazasının kasabası olmuş, daha sonra da arşiv belgeleri ve 1285/1868 tarihli Halep Vilayet Salnamelerine göre Halep Vilayeti Maraş Sancağının bir kazası olmuştur. Adana’nın müstakil vilayet olmasıyla 1297/1879 yılında itibaren de Hassa, bu vilayetin Cebel-i Bereket sancağına bağlanmıştır. 1939 yılında Hatay’ın Türkiye’ye ilhakına kadar da Hassa, Osmaniye’ye nihayette Hatay’a bağlanmış ve hala da aynı statüsünü devam ettirmektedir. Bu çalışmamızda Hassa’nın kuruluşuyla ilgili arşiv belgeleri ve Ahmed Cevdet Paşa’nın tutmuş olduğu günlükler ile Halep Vilayet Salnameleri taranarak kazanın idarî, sosyal ve kültürel durumunu değerlendirmeye çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Tarih, Fırka-i İslâhiye, Salname, Maraş, Tiyek, Hassa

Kaynakça

• 1284 Tarihli Salnâme-i Vilâyet-i Haleb 1, Muharrem 1284 Haleb Litografya Matbaası.
• 1285 Tarihli Salnâme-i Vilâyet-i Haleb 2, Muharrem 1284 Haleb Litografya Matbaası.
• 1286 Tarihli Salnâme-i Vilâyet-i Haleb 2, Muharrem 1286 Haleb Litografya Destkâhı.
• 1287 Tarihli Salnâme-i Vilâyet-i Haleb 4, Muharrem 1287 Haleb Vilayet Matbaası.
• 1288 Tarihli Salnâme-i Vilâyet-i Haleb 5, Muharrem 1287 Haleb Vilayet Matbaası.
• 1289 Tarihli Salnâme-i Vilâyet-i Haleb 6. ts.
• 1290 Tarihli Salnâme-i Vilâyet-i Haleb 7. ts.
• Ağanoğlu, H. Yıldırım. Kosova Vilayeti Salnamesi (Üsküp, Priştine, Prizren, İpek, Yenipazar, Taşlıca). İstanbul, İstanbul: Rumeli Türkleri Kültür ve Dayanışma Derneği Yayınları, 2000.
• Ahmet Cevdet Paşa. Ma’ruzat. ed. Yuısuf Halaçoğlu. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980.
• Ahmet Cevdet Paşa. Tezâkir. ed. Cavid Baysun. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay. 1953.
• Altınöz, İsmail. Dulkadır Beylerbeyliğinin Teşekkülü ve Gelişmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Arslantaş, Halis Adnan. "Kültür-Kişilik ve Kimlik". Fırat Üniversitesi Doğu Araştırmaları Dergisi 7/1 (Kasım 2008), 105-112.
• Atalay, Besim. Maraş Tarihi ve Coğrafyası. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1339.
• Aydın, Bilgin. “Salname”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/5. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Aydın, Mehmet. “XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinden XX. Yüzyıla Kadarki Dönemde Konya Salnamelerine Göre Konya’da Yönetimdeki Gayr-i Müslimler”. Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi (Konya Özel Sayısı) 5 (2008), 103-116.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Meclis-i Vâlâ (MVL), 538/24169.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Karton 36 (Y.EE), 36/72.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İ. Meclis-i Mahsus (İ.MM), 30/1256.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Karton 36 (Y.EE), 36/72.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), A.MKT.92.53.04.01.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), A.MKT.00098.00024.002.001.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), A.MKT.MHM.0339.034.001.001 (10 Safer 1282/5 Temmuz 1865).
• Belâzûrî, Ahmed b. Yahya el-. Fütûhu’l-Buldân. çev. Mustafa Fayda. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, ts.
• Brockelmann, Carl. İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi. çev. Neşet Çağatay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1954.
• Cahen, Claude. Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler. İstanbul: E Yayınları, 1979.
• Çelik, Akif Bilge. Fırka-i İslâhiye. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Duman, Hasan. Osmanlı Sâlnâmeleri ve Nevsâlleri. Ankara: Öncü Basımevi, 2000.
• Duman, Hasan. Osmanlı Yıllıkları (Salnameler ve Nevsaller) Bibliyografyası ve Bazı İstanbul Kütüphanelerine Göre Bir Katalog Denemesi. İstanbul: İRCİCA, ts.
• Eroğlu, Cengiz vd. Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Halep. Ankara: Global Strateji Enstitüsü, 2007.
• Gezen, Nihal. “Memlȗk Devletinin Kuzey Sınırında Türkmenlerin Önemi”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 85 (2018), 660-673.
• Gökhan, İlyas. “Antakya Şehrinin Memluklerce Fethedilmesi”. Hatay Tarihi. Hatay: Hatay Valiliği Basımı, 2013.
• Gökhan, İlyas. “Arapların Fethinden Selçuklulara Kadar Maraş”. Belleten 73/266 (2009), 35-76.
• Gökhan, İlyas. Kahramanmaraş Tarihi. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi, 2019.
• Günay, Vehbi. “XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Bodrum (Osmanlı Vilâyet Yıllıklarına Göre)”. 2. Uluslararası Her Yönüyle Bodrum Sempozyumu Bildirileri. ed. Ahmet Özgiray - Mehmet Akif Erdoğru. Bodrum, Müskebi Ofset, 2011.
• Halaçoğlu, Yuısuf. “Fırka-i İslâhiye ve Yapmış Olduğu İskân”. Tarih Dergisi 27 (2011), 1-20.
• Haykıran, Aysun Sarıbey. “Aydın Vilayet Salnâmelerinde Birgi”. Tarih Okulu Dergisi 18 (2014), 473-501.
• Hitti, Phillip. Tarihi ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1989.
• Honigman, Ernst. Bizans Devletinin Doğu Sınırı. çev. Fikret Işıltan. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1970.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Karlangıç, Osman. “Kuruluşundan XX. Yüzyıl Başlarına Kadar Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Hassa Kazası (1865-1902)”. Türk İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi 18/3 (2023), 73-90.
• Kılıç, Remz. “XV. Yüzyılın İkinci Yarısında Dulkadiroğulları Devleti üzerinde Osmanlı-Memluklu Rekabeti”. Uluslararası Dulkadir Beyliği Sempozyumu Bildirileri. ed. Cevdet Kabakcı-Serdar Yakar. 3/229-242. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Belediyesi, 2012.
• Komisyon. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Merimuddin Mahmûdî Aksarayî. Müsameretü’l-Ahbâr. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2023.
• Müneccimbaşı Ahmed Dede. Tarih. çev. İsmail Erünsal. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1974.
• Özgene, M. Seyfettin. Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu. 4 Cilt. İstanbul: Fatih Yayınevi, 1971-1979.
• Öztürk, Said. Osmanlı Salnamelerinde Maraş Sancağı. 2 Cilt. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Belediyesi Yayınları, 2006.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. Ankara: MEB Yayınları, 1993.
• Runcimen, Steven. Haçlı Seferleri Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989.
• Sahillioğlu, Halil. “Antakya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/228. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Sansar, M. Fatih. Tanzimat Döneminde Bir İskân Modeli Fırka-i İslâhiye ve Güney Anadolu’nun İskân. Van: Van Yüzuncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Solak, Kürşat. İbn Tagri Birdî’nin “en-Nücûm ez-Zâhire” Adlı Eserinde Geçen Dulkadiroğulları ile İlgili Kayıtları. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Tekin, Mehmet. Hatay Tarihi. Antakya: Atatürk Kültür Merkezi, 2000.
• Tekindağ, M. Şehabeddin. “İkinci Bayezid Devrinde Çukurova’da Nüfuz Mücadelesi”. Belleten 31 (1967), 345-374.
• Tekindağ, M. Şehabeddin. "Memluklu Sultanlığı Devrine Toplu bir Bakış". Tarih Dergisi 25 (Haziran 2011), 1-38.
• Tutar, Âdem. “XIX. Yüzyılın Sonlarında Cebel-i Bereket Sancağında Müslümanlar ve Gayrimüslimler”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (2003), 145-158.
• Urfalı Mateos. Vekâyinâme ve Papaz Grigorun Zeyli. çev. Hırant Andreasyan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. Basım, 1987.
• Ülken, Hilmi Ziya. Sosyoloji Sözlüğü. İstanbul: MEB Yayınları, 1970.
• Yinanç, Mükremin Halil. “Dulkadırlılar”. İslam Ansiklopedisi. 3/654. MEB Yayınları, ts.
• Yinanç, Mükremin Halil. Türkiye Tarihi Selçuklular Devri. 3 /654-662. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Yinanç, Refet. Dulkadir Beyliği. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Yinanç, Refet. “Dulkadiroğulları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/555-557. Ankara: TDV Yayınları, 1994.