Musa Cârullah Bigiyef'in Vahyin Nüzûlü ve Metinleşme Süreci Hakkındaki Görüşlerini Temellendirdiği Âyetlere Yaklaşımı Üzerine Bazı Mülahazalar

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 66 - 82, 31.07.2025

Süleyman Narol

https://doi.org/10.54122/umde.1693160

Öz

20. yüzyılın önemli Müslüman mütefekkirlerinden birisi olan Musa Cârullah Bigiyef yaşadığı dönemin siyasi, ekonomik ve ilmi gelişmelerini yakından takip etmiş ve Müslümanların yaşadıkları sıkıntıların çözümü için çaba sarfetmiş bir yazar ve düşünürdür. O, İslam toplumlarının farklı alanlardaki geri kalmışlığının çözüm reçetesinin eğitim sitemindeki yanlışlıkların düzeltilmesi ve İslami ilimlerin taklitten uzak bir biçimde doğru metotlarla yeterince öğretilmesi olduğunu savunur. Buradan hareketle de İslami ilimlerin kaynağı olan Kur'an'ın çağın sorunlarına ve güncel meselelere ışık tutacak bir bakış açısıyla öğrencilere ve topluma öğretilmesi fikrini benimser. Bigiyef’in üzerinde durduğu bir başka konu da oryantalistlerin Kur’an’ın metinleşme sürecine ve Kur’an metninin güvenilirliğine dönük bazı iddialarına, aynı zamanda Müslümanların bu alanı boş bıraktıkları ve bu konuda yeterince çalışma yapmadıkları eleştirilerine karşı cevap verme ihtiyacıdır. Bu nedenle vahyin nüzûlü ve metinleşme süreci ile ilgili meselelere yoğunlaşmış ve Kur'an'ın korunmuşluğu konusundaki görüşlerine yine Kur’an’dan deliller getirmiştir. Bu çalışma da onun Kur’an’dan getirdiği bu delilleri konu edinmiş ve ortaya koyduğu yaklaşımların anlam-bağlam açısından uygunluğunu ilmi veriler ışığında tartışmayı ve bir sonuca ulaşmayı amaç edinmiştir. Zira Kur’an yorumcusunun herhangi bir konudaki yaklaşımına delil getirdiği âyetleri isabetle ele alıp almadığının tespiti, sadece yorumcunun kendisiyle sınırlı kalmayan aynı zamanda tüm Müslümanları ilgilendiren mühim bir meseledir. Çünkü Kur’an tüm inananların kitabı ve ortak değeridir. Onun mesajlarının yanlış anlaşılmasına neden olabilecek her yorumun objektif bir biçimde tespiti ve sahih olanın bilimsel kriterlere uygun olarak ortaya konması gerekir. Bigiyefin konuyla ilgili âyetlere yaklaşımı onun Kitâbü Tertîbü’s-suver ve tenâsübüha fi’n-nüzûli ve’l-mesâhif ve Târîhul-Kurân ve’l-Mesâhıf adlı eserleri çerçevesinde ele alınıp incelenmiştir. Onun, tespit edilen âyetlere yaklaşımının tefsir ilminin öngördüğü kriterlere uygunluğu, başta Kur’an ve sünnet olmak üzere sahabe ve tâbiînden gelen rivayetler ve kadim dönemden modern döneme tefsir müktesebatı içerisinde önemli yer tutan eserlere müracaat edilerek belirlenmeye çalışılmıştır. Yapılan incelemede Bigiyef’in görüşlerine dayanak kıldığı âyetlerin pek çoğunda savunmacı bir yaklaşım sergilemesinin bir sonucu olarak genellikle bağlam dışı ve isabetli olmayan yorumlar ortaya koyduğu görülmüştür. Kur'an'ın ezberlenmesi konusunda ileri sürdüğü görüşlerine delil getirdiği Meryem 19/97 ve ed-Duhân 44/58. (فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ) âyette geçen “بِلِسَانِكَ” ifadesini, peygamberin cismani olan dili şeklinde açıklayarak âyetlerin ilgili kısmını “Şüphesiz biz Kur’an’ı senin dilinle kolaylaştırdık” şeklinde yorumlaması bu duruma örnek verilebilir. Bigiyef, el-Vâkıa 56/77. (فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ ) âyette geçen “nücûm” ifadesinin “Kur’an-ı Kerim’in parçaları” veya “gökyüzünün yıldızları” manalarına eşit şekilde muhtemel olduğu görüşünde ise isabet etmiştir. Netice olarak Musa Cârullah’ın vahyin nüzûlü ve metinleşme süreci ile ilgili âyetlere yaklaşımının âyetlerin literal anlamları çerçevesinde olması ve bağlam dışı yorumlar yapmasının arka planında bize göre iki temel neden bulunmaktadır. Bunlardan birincisi onun Kur’an anlayışı, ikincisi ise; oryantalistlerin Kur'an'ın metinleşme süreci üzerinden onun güvenilirliği konusunda Müslümanları şüpheye sevk edecek yaklaşımlara karşı yaptığı itirazlar ve bunlara Kur'an'dan delil getirme ihtiyacıdır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Kur’an , Musa Cârullah , Mushaf , Metinleşme süreci

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Some Observations on Musa Jārullāh Bigīyef’s Approach to the Verses He Relied Upon to Support His Views on the Revelation and Compilation of the Qurʾān

Öz

Musa Jārullāh Bigīyef, one of the prominent Muslim intellectuals of the 20th century, was a writer and thinker who closely followed the political, economic, and intellectual developments of his time, and sought solutions to the challenges faced by Muslims. He argued that the key to addressing the backwardness of Islamic societies in various fields lay in rectifying the educational system and teaching Islamic sciences with correct methodologies, free from blind imitation. Based on this, he advocated for the Qurʾān, the source of Islamic knowledge, to be taught from a perspective that addresses contemporary issues and modern challenges. Another issue that Bigīyef focused on was the need to respond to certain claims put forward by Orientalists regarding the textualization process of the Qur'ān and the reliability of the Qur'ānic text, as well as to the criticism that Muslims have neglected this field and have not conducted sufficient research. Therefore, he focused on matters related to the revelation (nuzūl) and compilation process of the Qurʾān, using Qurʾānic evidence to support his views on its preservation. This study examines the verses he cited as evidence from the Qurʾān and aims to assess the appropriateness of his approach, both in terms of meaning and context, in light of academic data. Determining whether the verses that a Qurʾān interpreter cites in support of their approach are accurately and contextually addressed is an important issue that not only concerns the interpreter but also all Muslims. Because the Qur'an is the book and the common value of all believers. Any interpretation that may cause misunderstanding of its messages must be objectively identified and the authentic one should be put forward in accordance with scientific criteria. Bigiyef's approach to the relevant verses is analyzed within the framework of his works, Kitāb al-Tertīb al-suwar wa tenāsübüha fi al-nuzūli wa'l-masāhif and Tārīh al-Qurān wa'l-Masāhif. The conformity of his approach to the identified verses with the criteria stipulated by the science of tafsir was tried to be determined by referring to the Qur'an and the Sunnah, the narrations from the Companions and the Tâbiîn, and the works that have an important place in the tafsir acquis from the ancient period to the modern period. In the analysis, it was observed that Bigiyef's defensive approach in many of the verses that he used as a basis for his views often resulted in out-of-context and inaccurate interpretations. For example, regarding the memorization of the Qurʾān, he cited Maryam 19:97 and Dukhān 44:58, interpreting the phrase bi-lisānika (بِلِسَانِكَ) as referring to the Prophet’s tongue, and translating the relevant part of the verse as, "Indeed, We have made the Qurʾān easy in your tongue." Bigiyef’s approach to the relevant Qur’anic verses is analyzed within the context of his works Kitābu Tertību’s-Suwar wa Tanāsubuhā fī al-Nuzūl wa al-Maṣāḥif and Tārīkh al-Qur’ān wa al-Maṣāḥif. The validity of his interpretation of the identified verses has been evaluated primarily through references to the Qur’an and the Sunnah, along with reports transmitted by the Companions and the Successors, as well as key exegetical works from both the classical and modern periods of tafsīr literature.Bigīyef accurately noted that in Wāqiʿah 56:77, the term nujūm (النُّجُومِ) in fa-lā uqsimu bi-mawāqiʿi al-nujūm could plausibly refer both to "the stars in the sky" and to "the segments of the Qurʾān." In conclusion, Musa Jārullāh Bigīyef’s approach to the verses concerning the revelation and compilation of the Qurʾān is primarily based on the literal meanings of the verses, and his contextually inaccurate interpretations seem to stem from two main motivations: his understanding of the Qurʾān and his response to the Orientalist claims aiming to cast doubt on its textual integrity, by substantiating his objections with Qurʾānic evidence.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Qurʾān , Musa Jārullāh Bigīyef , Muṣḥaf , Textual Formation

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited

Kaynakça

• Ateş, Abdurrahman. “Tefsir Geleneğinde Levh-i Mahfuz Düşüncesi”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 15/3 (2003), 391-404.
• Ay, Mahmut. “Musa Carullah Bigiyef’in Kur’an Yorumlarına Dair Eleştirel Bir Tahlil”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İlahiyat] 30 (2014), 7-62.
• Bâḳillânî, Ebû Bekr Muḥammed b. eṭ-Ṭayyib el-Bâḳillânî. el-İntiṣâr li’l-Ḳurân. thk. Muḥammed ʿİṣâm el-Ḳuḍât. 2 Cilt. Amman; Beyrut: Dâru’l-Fetḥ; Dâru İbn Ḥazm, 1422/2001.
• Bâḳillânî, Ebû Bekr Muḥammed b. eṭ-Ṭayyib el-Bâḳillânî. İʿcâzu’l-Ḳurʾân. thk. Aḥmed Ṣaḳr. Mısır: y.y., 1997.
• Balaban, Mustafa Rahmi. “Musa Carullah, Hayatı, Felsefesinden Bir Kaç Çizgi, Eserleri”. ed. Zeki Velidi Togan. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 1/1-4 (1954), 173-178.
• Bigiyef, Musa Carullah. Fıkhu’l-Kur’ân -Kur’an’ı Anlama Üzerine-. çev. Ömer Dinç. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Bigiyef, Musa Carullah. Kur’ân ve Mushaflar Tarihi.. çev. Osman Aydın. ed. Ferhat Koca. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Bigiyef, Musa Carullah. Kur’an-ı Kerim’de İç Bütünlük Surelerin Tertibi ve Birbiriyle İlişkisi. çev. Muhammed Ersöz. Ankara: Ankara Okulu, 2021.
• Demirci, Muhsin. Kur’an Tarihi. İstanbul: Marmara Ünv. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları., 8., 2015.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marmara Ünv. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları., 2015.
• Ebû Muḥammed el-Beğavî, el-Ḥuseyn b. Mesʿûd b. Muḥammed b. el-Ferrâʾ. Meʿâlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Muḥammed ʿAbdullâh en-Nimr v.dğr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Ṭaybe, 1417.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
• Erbaş, Muammer. “Tefsirin Zemini: Vahiy”. Tefsir Tarihi. ed. Mehmet Çiçek-Sema Çelem. 27-57. İstanbul: Lisans Yayınları, 2023.
• Ferrâʾ, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Ziyâd ed-Deylemî. Meʿânî’l-Ḳurʾân. thk. Aḥmed Yûsuf en-Necâtî v.dğr. Mısır: Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, ts.
• Görmez, Mehmet. Musa Carullah Bigiyef. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Gül, Ali Rıza. “Kıyamet Suresi’nin 16-19’uncu Ayetlerine Yüklenen Geleneksel Yorumlar Üzerine”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44/2 (2003), 71-108.
• Hamidullah, Muhammed. Kur’an Tarihi. çev. Muhammet Sait Mutlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1991.
• Ḫâzin, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Muḥammed el-. Lubâbu’t-Teʾvîl fî Meʿânî’t-Tenzîl. thk. Muḥammed ʿAlî Şâhîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1415/1994-95.
• İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥman b. Muḥammed er-Râzî. Tefsîru’l Ḳurʾâni’l-ʿAzîm. thk. Esʿad Muḥammed eṭ-Ṭayyib. 13 Cilt. S. Arabistan: Mektebetu Nizâr Muṣṭafâ el-Bâz, 1419/1998.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh. Tefsîru’l-Ḳur’âni’l-ʿAzîz. thk. Ḥuseyn b. ʿUkkâşe, Muḥammed b. Muṣṭafâ el-Kenz. 5 Cilt. Kahire: el-Fârûḳu’l-Ḥadîs̱e, 1423.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el-ʿAsḳalânî. Fetḥu’l-Bârî Şerḥu Ṣaḥîḥ el-Buḫârî. thk. Muḥibbuddîn el-Ḫaṭîb. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1379/1959.
• İbn Kes̱îr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer b. Kes̱îr ed-Dimeşḳî. Feḍâîlu’l-Ḳurʾân. b.y.: Mektebetu İbn Teymiyye, 1416/1995.
• İbn Kes̱îr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer b. Kes̱îr ed-Dimeşḳî. Tefsîru’l-Ḳur’âni’l-ʿAẓîm. thk. Sâmî b. Muḥammed Selâme. 8 Cilt. b.y.: Dâru Ṭaybe, 1420.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Muslim b. Ḳuteybe ed-Dîneverî. Ğarîbu’l-Ḳur’ân. thk. Aḥmed Ṣaḳr. b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1398/1978.
• İbn ʿAṭiyye, Ebû Muḥammed ʿAbdulḥaḳ b. Ğâlib b. ʿAbdirrahman b. Temmâm el-Endelûsî. el-Muḥarreru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. thk. ʿAbdusselâm ʿAbduşşâfî Muḥammed. Beyrut: y.y., 1422.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî b. Muḥammed el-Bağdâdî. Zâdu’l-Mesîr fî ʿİlmi’t-Tefsîr. thk. ʿAbdurrezzâḳ el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1422/2001.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Ḫayr Şemsüddîn b. el-Cezerî Muḥammed. en-Neşr fi’l-Ḳırâʾâti’l-ʿAşr. thk. Ali Muhammed Dabbâʿ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
• İkizer, Duran. “Kur’an’da Geçen ‘Necm/Nücûm’ Kelimelerinin Analitik İncelemesi (Metin İçi Bağlam Çerçevesinde)”. Tevilat 3/1 (2022), 95-131.
• İşleyen, Ahmet. Musa Carullah Bigiyefin Kur’an Anlayışı ve Yorum Yöntemi. Ankara: Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensitütüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Kanlıdere, Ahmet. “Mûsâ Cârullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/214-216. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kılıç, Süleyman. Oluşum Temsilciler ve Metodolojik Açıdan Basra Kıraat Ekolü. ed. Abdülmuttalip Çalışkan. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2024.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed el-Berduni, İbrâhim el-Itfiyyiş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, ts.
• Ḳurṭubî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Aḥmed el-Ḫazrecî. el-Câmiʿ li-Âḥkâmi’l-Ḳur’ân. thk. Aḥmed el-Berdûnî-İbrahim İṭfeyyiş. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mıṣriyye, 1384.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’ân’ın Metin Yapısı. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Mâturîdî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Muḥammed. Teʾvîlâtu Ehli’s-Sunne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1426/2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen. en-Nüket ve’l-ʿuyûn. thk. Abdülmaksûd b. Abdurrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye. ts.
• Maʿmer b. el-Mus̱ennâ, Ebû ʿUbeyde Maʿmer b. el-Mus̱ennâ et-Teymî el-Baṣrî. Mecâzu’l-Ḳurʾân. thk. Muḥammed Fuâd Sezgin. Kahire: Mektebetu’l-Ḫâncî, 1381/1961.
• Mekkî b. Ebî Ṭâlib, Ebû Muḥammed Mekkî b. Ebî Ṭâlib el-Ḳaysî. el-Hidâye ilâ bulûġi’n-nihâye fî ʿilmi meʿâni’l-Ḳurʾân ve tefsîrihî ve aḥkâmihî ve cümelin min fünûni ʿulûmih. thk. eş-Şâhid el-Bûşîḫî. 13 Cilt. Şârika: Mecmuʿatu Buḥûs̱i’l-Kitâb ve’s-Sunne, 1429/2008.
• Muḳâtil b. Suleymân, Ebû’l-Ḥasen Muḳâtil b. Suleymân el-Belḫî. Tefsîru Muḳâtil b. Suleymân. thk. ʿAbdullâh Maḥmûd Şeḥâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâṣ, 1423/2002.
• Neḥḥâs, Ebû Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed el-Murâdî. İʿrâbu’l-Ḳurʾân. thk. ʿAbdulmunʿim Ḫalîl İbrâhîm. Beyrut: Menşûrât Muḥammed ʿAlî Beyḍûn; Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1421.
• Neḥḥâs, Ebû Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed el-Murâdî. Meʿânî’l-Ḳur’ân. thk. Muḥammed ʿAlî eṣ-Ṣâbûnî. Mekke: Câmiʿatu Ummi’l-Ḳurâ, 1409.
• Neşvân el-Ḥimyerî, Neşvân b. Saʿîd el-Yemenî. Şemsu’l-ʿUlûm ve Devâu Kelâmi’l-ʿArab min el-Kulûm. thk. Ḥuseyn b. ʿAbdullâh el-ʿUmerî v.dğr. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420/1999.
• Okumuş, Mesut. “Kur’ân İmlâsının Gelişim Süreci Üzerine Bazı Tespit ve Değerlendirmeler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/17 (Ocak 2010), 5-37.
• Öztürk, Hayrettin. “Musa Cârullah’ın Kur’an Anlayışı ve Yorum Metodu”. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/4 (13 Ekim 2020), 2010-2022. https://doi.org/10.33206/mjss.731393
• Râğıb el-Iṣfehânî, Ebû’l-Ḳâsım el-Ḥuseyn b. Muḥammed. el-Mufredât fî Ğarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Ṣafvân ʿAdnân ed-Dâvûdî. Dımaşk; Beyrut: ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1412.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Faḫrüddîn Muḥammed b. Ömer b. Ḥüseyn. Mefâtîḥu’l-Ğayb. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1420.
• Sayğın, Sümeyye. Kur’ân’ın Korunmuşluğu ve Erken Dönem Kur’ân Algısı. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Sevim, Hasan. Kur’ân İslam’ı Söyleminin Paradigmatik Açıdan Değerlendirilmesi (Türkiye Örneği). Konya: Ekopi ltd. Şti., 2022.
• Suyûṭî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrî. el-İtḳân fî ʿUlûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muḥammed Ebû’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. b.y.: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyyeti’l-ʿAmme li’l-Kuttâb, 1394.
• Sülün, Murat. Kur’ân Kılavuzu Mutlak Gerçeğin Sesi-Kaynağı-Şeklî Yapısı-Mahiyeti-Muhtevası-Okunuşu. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Şentürk, Mustafa. “Mûsâ Cârullâh’ın Târîhu’l-Kur’ân ve’l-Mesâhıf Adlı Eseri ve Tefsîr İlmi Açısından Değeri”. Atatük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (2014), 107-125.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Câmiʿu’l-Beyân ʿan Teʾvîli ʾÂyi’l-Ḳurʾân. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. 26 Cilt. Mısır: Dâru Hecr, 1422/2001.
• Vâḥidî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Aḥmed b. Muḥammed b. ʿAlî en-Nîsâbûrî. el-Vasîṭ fî Tefsîri’l-Ḳur’âni’l-Mecîd. thk. Heyet. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1415/1994.
• Vâḥidî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Aḥmed b. Muḥammed b. ʿAlî en-Nîsâbûrî. el-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. thk. Ṣafvân ʿAdnân Dâvûdî. Dımaşk; Beyrut: ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1415.
• Vâḥidî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Aḥmed b. Muḥammed b. ʿAlî en-Nîsâbûrî. et-Tefsîru’l-Basîṭ. Mekke: ʿİmâdetu’l-Baḥs̱i’l-ʿİlmî, 1430.
• Yaḥyâ b. Sellâm, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Sellâm el-Ḳayravânî. Tefsîru Yaḥyâ b. Sellâm. thk. Hind Şelebî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1425/2004.
• Zeccâc, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. es-Serî. Meʿâni’l-Ḳur’ân ve İʿrâbuhu. thk. ʿAbdulcelîl ʿAbduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr. el-Keşşâf ʿan Ḥaḳâîḳı Ğavâmiḍi’t-Tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1407.
• Zerkeşî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh b. Bahâdır eş-Şâfiʿî. el-Burhân fî ʿUlûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muḥammed Ebu’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. b.y.: Dâru ʾİḥyâʾi’l-Kutubi’l-ʿArabiyye, 1376/1957.
• Zurḳânî, Muḥammed ʿAbdu’l-ʿAzîm., Menâhilu’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Ḳur’ân. 2 Cilt. b.y.: Matbaatu ʿİsâ el-Bâbî el-Ḥalebî, 3. Basım, ts.