Tanzimat Dönemi Taşra Maliyesinde Merkezileşme ve Kurumsallaşma Çabaları: Sandık Eminliği (1839-1870)

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 2, 922 - 958, 30.09.2024

Fatma Akın

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1453199

Öz

Tanzimat’ın mali anlamda iki önemli meselesi vardı. Birincisi vergilerin adaletli bir şekilde dağıtılması ve tahsil edilmesiydi. İkincisi tahsil edilen vergilerden mahalli giderlerin usulüne uygun bir şekilde karşılanması, buna ilaveten kalan paranın poliçe ya da nakit yoluyla merkeze ulaştırılmasıydı. Dolayısıyla taşra idaresinde tahsil edilen paranın korunması, himayesi ve kullanılması hususu vergi tahsilatı kadar önemli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. 19. yüzyıla değin ayanların ön planda olduğu bu konuma II. Mahmud (1808-1839) sandık eminliği kurumunu getirdi. Diğer tarafta taşradaki mali yapının merkezi hazineye bağlı şekilde tek elden idaresi gerekliydi. Bu sebeplerden dolayı 1826’dan sonra taşrada memleket sandıkları kurularak idaresine sandık eminleri atanmaya başlandı. Tanzimat Fermanının ilanından sonra sandık eminliği uygulaması giderek yaygınlaştı. Nitekim ilk yıllarda livalara atanan eminler zamanla kaza ve daha sonra nahiyelere kadar atandı. Bununla birlikte sandık eminleriyle ilgili yaşanan sorunlardan dolayı merkezi hükümet çeşitli düzenlemeler yapıp nizamnameler ve kararnameler çıkararak kurumu düzenlemeye çalıştı. Bu çalışmada daha önce ele alınmamış olan sandık eminliği kurumunun kurulup yaygınlaştırıldığı dönem olan 1839-1870 arası ele alınmıştır. Sandık eminlerinin, görevleri, nitelikleri, atanmaları ve yaşanan sorunlar işlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat, merkezileşme, maliye, mal sandıkları, sandık emini, ayan

Etik Beyan

Etik kurul izni yoktur.

Centralization and Institutionalization Efforts in Rural Economy in the Tanzimat Era: Fund Assurance Office (1839-1870)

Öz

In the Tanzimat Era, there were two important things in finance. The first one was about the fair distribution and collection of tax. The second one was about covering local expenses from the tax collected, and delivering the remaining money to the center in cash or through bill. Therefore, the protection, safeguarding and use of the money collected before the rural administration was as important as tax collection. Dominated by the ayan class until the 19th century, this was reformed by Mahmud II (1808-1839) with the fund assurance office. However, the rural financial structure required be managed from a single place under the treasury. Therefore, after 1826, hometown funds were established in the rural with fund assurance officers in charge. After the declaration of the Tanzimat Edict, the practice of Fund Assurance Office became increasingly widespread. The assurance officers, appointed to livas in the initial years, were later assigned to districts and towns. Due to problems with related to officers, the central government tried to regulate the organization through regulations, and decrees. In this study, the period between 1839 and 1870, when Fund Assurance Office was established and widespread, which has not been discussed before, is discussed. The duties, qualifications, appointments and problems of the Fund Assurance Office are discussed.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat, centralization, finance, treasure chests, ballot trust, notable.

Kaynakça

• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
• Bab-ı Ali Evrak Odası Ayniyat Defterleri (Ayniyat.d.), 399.
• Bab-ı Asafi Mektubi Kalemi (A.MKT), 137/85.
• Cevdet-i Hariciye (C.HR), 26/1292.
• Cevdet-i Maliye (C.ML), 107/4742, 92/4134, 91/4135, 749/30516.
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT,) 1685/51, 1697/25, 1494/56, 1684/79, 702/11.
• Divan (Beylikçi) Kalemi (A.DVN), 123/43.
• Hatt-ı Hümayun (HAT), 711/34027A, 710/ 33999.
• İrade-i Dahiliye (İ.DH), 438/28934, 873/ 69757, 121/6180.
• İrade-i Meclis-i Vala (İ. MVL), 435/19229, 71/1336, 521/23444, 380/16652, 315/13241, 45/865, 319/13501.
• Mabeyn-i Hümayun Evrakı İradeleri (MB.İ), 115/60.
• Maliye Masraf Defterleri (ML.MSF.d.) 19166, 7313, 6991, 17702, 1304.
• Maliye Nezareti Emlak-ı Emiriye Müdüriyeti (ML.EEM), 3/22.
• Meclis-i Vala Riyaseti (MVL), 759/72, 616/67, 643/3, 683/61, 774/87, 435/19229, 354/85, 261/6, 150/95, 137/94, 541/1, 406/1, 568/84, 629/57.
• Sadaret Amedi Kalemi (A.AMD), 86/95.
• Sadaret Mektubi Kalemi Deavi (A.MKT.DV), 129/64, 111/11, 203/42.
• Sadaret Mektubi Kalemi Meclis-i Vala (A.MKT.MVL), 76/31, 92/1.
• Sadaret Mektubi Kalemi Mühimme Odası (A.MKT.MHM), 755/3, 166/85, 58/3.
• Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret (A.MKT.NZD), 91/12, 456/58, 396/76.
• Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayet (A.MKT.UM), 277/5, 320/99, 112/32, 178/21,179/89, 181/38, 500/77, 542/99.
• Şura-yı Devlet (ŞD), 248/3, 1706/11.
• Zeyl-i Düstur I.Tertip
• Diyarbekir Gazetesi, nr. 41
• Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Devletinde Belediye Teşkilatı ve Belediye Kanunları, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2005.
• Bay, Abdullah, “XVIII. Yüzyıl ve XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Taşrasında Siyaset Pratiği: Taşrada İktidar Mücadelesi, Hizipleşme ve Merkez”, Tarihin Peşinde, s.12, 2014, s. 1-40.
• Bay, Abdullah, “Canik Muhasıllığı İçin Yapılan Siyasi Mücadeleler”, Karadeniz Araştırmaları, s. 19, Güz 2008, s. 67-85.
• Bay, Abdullah, “Trabzon Eyaletinde Mütegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850)”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum, 2007.
• Breuilly, John, Nation and The State, Manchester University Press, 1993.
• Cezar, Yavuz, “18. ve 19. Yüzyılda Osmanlı Devlet’inde Sarraflar”, Gülten Kazgan’a Armağan Türkiye Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004, s. 180-200.
• Cezar, Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, (XVIII. yydan Tanzimat’a Mali Tarih), Alan Yayıncılık, İstanbul, 1986.
• Çadırcı Musa, Osmanlı İmparatorluğunda Eyalet ve Sancaklarda Meclislerin Oluşturulması (1840-1864)”, Yusuf Hikmet Bayur’a Armağan, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara1985.
• Çadırcı, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara, 2013.
• Demiryürek, Mehmet, “Kıbrıs’ta Modern Belediyeciliğin Doğuşu (1868-1876)” Belleten, C. 84/S. 301, Aralık 2020, s. 1115-1142.
• Develioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2015.
• Efe, Ayla, Muhassıllık Teşkilatı, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yakınçağ Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Mayıs 2002.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2000.
• Karagöz, Rıza, Canikli Ali Paşa, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2003.
• Kuş, Ayşegül, “Tozer’in Turkish Armenia and Eastern Asia Minor Adlı Yapıtında Yozgat ve Çevresinde Yaşanan Kıtlığın (1873-1875) Doğal ve Sosyo-Ekonomik Nedenleri”, OTAM, s. 44, Güz 2018.
• Mert, Özcan, “Ayanlık,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.4, s. 195-198.
• Önen, Nizam -Reyhan, Cenk, Mülkten Ülkeye, Türkiye’de Taşra İdaresinin Dönüşümü (1839-1929), İletişim Yayınları, İstanbul 2011.
• Özkaya, Yücel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayanlık, Türk Tarik Kurumu Yayınları, Ankara, 1994.
• Sayın, A,Vefik, Tekalif-i Kavaid (Osmanlı Vergi Sistemi), Maliye Bakanlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Başkanlığı, Ankara 1999.
• Sertoğlu, Mithat, “Tanzimat’a Doğru”, Sultan II. Mahmud ve Reformları Semineri, 28-30 Haziran 1989, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1990.
• Shaw, Stanford J.-Shaw, Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, cilt: 2, Reform, Devrim ve Cumhuriyet: Modern Türkiye’nin Doğuşu 1808-1975, çev: Mehmet Harmancı, E Yayınları, İstanbul, 2003.
• Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vala (1838-1868), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999.
• Tilly, Charles, Zor, Sermaye ve Avrupa Devletlerinin Oluşumu, çev: Kudret Emiroğlu, İmge Kitabevi, İstanbul 2001.
• Ünal, M.Ali, Osmanlı Tarihi Sözlüğü, Paradigma Yayıncılık, İstanbul 2011.