Sabitlik ve Değişkenlik Arasında Belagat Terimleri

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 22, 27 - 40, 15.06.2025

Yaser Ali Hakçioğlu

https://doi.org/10.54893/vanid.1557409

Öz

Her ilmin kendisine has bir terminolojisi vardır. Her bilim dalındaki ilim adamları, kendi alanlarındaki bilimsel terminolojiyi geliştirmeye oldukça fazla önem vermişler ve zamanla ulema arasında bu konuda bir ittifak hâsıl olmuştur. Bu terimlerin geliştirilmesindeki amaç, bu disiplinleri kolaylaştırmak, ilmi konuları sınırlamak ve ilkelerini açıklığa kavuşturmaktır. Zira ıstılahlar, ezberlemeyi kolaylaştırır ve manayı daha açık hale getirir. Bu durum ilim adamları ve araştırmacıların ilgili konuları tasavvur edip anlamalarını kolaylaştırır. Terimler, gecenin karanlığında yol gösteren yıldızlar gibidir. Çünkü ıstılahlar, anlamı tarif eder, anlam ise tefekkürün esasını teşkil eder. Aynı zamanda kavramlar, bilgiye ulaşmanın da en önemli araçlarından biridir. Nitekim bu durum “Kavramları anlamak, ilmin yarısıdır.” şeklinde ifade edilmiştir. Çünkü kavram, anlam olgusunu ifade eden bir kelimedir. Bilgi ise birbirleriyle irtibatlı anlamlar bütününe tekabül etmektedir. Bu nedenle ilimlere ilişkin terminolojinin vaz edilmesi, kaçınılmaz ve gerekli olmuştur. Kavramların gelişiminin sadece çağımıza özgü olmayıp tarihin derinliklerine kadar dayandığını da belirtmek gerekir. Istılah ifadesi, İslam'ın gelişinden itibaren bilinmektedir. Bunun delili, cahiliye dönemindeki birçok kelime ve lafızların, İslam’dan sonra yeni anlamlar kazanması ve İslami terminolojiye uygun bir muhtevaya bürünmüş olmasıdır. İlmi ıstılah olgusunun vaz edilmesinin ehemmiyeti sebebiyle bu çalışmada, ıstılah olgusunu tanımlamaya, vaz’ın sebeplerine ve önemine temas etmeye çalıştım. Bu çalışmanın çerçevesini belagata dair ıstılahlar ile sınırlandırdım. Bu kavramlar ise kinâye, ihtibâk ve tecâhülü’l-ârif kavramlarıdır. Çalışmada mezkûr kavramlar tanımlanacak, her birisine dair örnekler sunulacak, anlamlarının sabit ya da değişken olup olmadığına temas edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili , Istılah , Belagat , Sabit , Değişken

المصطلح البلاغي بين الثبوت والتغير

Öz

لا يخلو فن من الفنون من وضع المصطلحات العلمية الخاصة به، فعلماء كل فن يحرصون كل الحرص على وضع مصطلحات علمية، وتكون هذه المصطلحات باتفاق بينهم، والغرض من وضع هذه المصطلحات هو تسهيل هذه الفنون وتحديد المسائل العلمية وتوضيح معالمها، مما يجعلها سهلة الحفظ، واضحة المعالم، ويسهل بذلك على العلماء والدارسين الوقوف على تلك المسائل وتصورها، فالمصطلحات كالنجوم الهاديات في ظلمات الليل البهيم؛ لأنها عنوان المفهوم، والمفهوم أساس الرؤية، فهي وسيلة من وسائل المعرفة، بل هي من أهم الأدوات المعرفية في مجال إيصال المعلومات، فقد قيل: "إن فهم المصطلحات نصف العلم؛ لأن المصطلح هو لفظ يعبر عن مفهوم، والمعرفة ما هي إلا مجموعة من المفاهيم المترابطة التي تتشَكَّل منها المنظومة المعرفية؛ ولهذا كان وضع المصطلحات للعلوم أمرا حتميا ولازما لعموم الحاجة إليه، ومما لا بد من الإشارة إليه هو أن وضع المصطلحات ليس خاصا بعصرنا هذا، بل هو ضارب بجذوره في عمق التاريخ، فقد عُرف المصطلح منذ مجيء الإسلام، ودليل ذلك أن هناك كثيرا من الألفاظ، والكلمات من العصر الجاهلي قد أخذت معاني جديدة وصبغت بصبغة إسلامية، ووضعت لها تعريفات جديدة تحمل معاني الإسلام والشرع الجديد، ولأهمية وضع المصطلحات العلمية كانت هذه الدراسة التي أحاول من خلالها التعريف بالمصطلح وبيان أهميته، وذكر الأسباب الداعية إلى وضع المصطلحات، وسأحدد الإطار الذي تدور حوله هذه الدراسة من خلال دراسة مصطلحات بلاغية بذاتها، وهي مصطلحات:" الكناية، والاحتباك، وتجاهل العارف" من حيث التعريف بها وذكر نماذج لها وبيان ما طرأ عليها من الثبوت والتغير

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية , المصطلح , البلاغة , الثبوت , التغير

Rhetorical Terms: Between Stability and Change

Öz

No art is free from its own set of scientific terms. Scholars of each art are keen to establish these scientific terms through mutual agreement. The purpose of creating these terms is to simplify the arts, define scientific issues, and clarify their features, making them easier to memorize, clear in their outlines, and facilitating the process for scholars and students to understand and visualize these matters. Terms are like guiding stars in the dark night; they represent concepts, and the concept is the foundation of vision. Thus, terms are a means of knowledge and are among the most important cognitive tools for conveying information. It has been said, "Understanding terms is half of knowledge," because a term is a word that represents a concept, and knowledge is merely a collection of interconnected concepts that form the cognitive system. Therefore, the creation of scientific terms is essential and necessary due to its general need. It is worth noting that the creation of terms is not specific to our era but has deep historical roots. Terms have been known since the advent of Islam. Many words and terms from the pre-Islamic era were given new meanings and were imbued with Islamic significance, and new definitions were established to reflect Islamic teachings and the new law. There is no doubt that all sciences need the creation of scientific terms; all sciences, without exception, are subject to this need. Hence, scholars recognized the importance of creating scientific terms. The primary goal of creating these terms was to simplify sciences, define their outlines, and facilitate memorization for scholars and students.

Anahtar Kelimeler

Arabic language , terminology , rhetoric , stability , change

Kaynakça

• Abdü'l-Azîz Atîk. ‘İlmu'l-Beyân. Beyrut: Dârü'n-Nehda'l-Arabîyye, 1982.
• Abdül-Muttalî' es-Sâ‘îdî. Buğyetü'l-eyâsı şerhü Telhîsi'l-Muhtâr fî ‘ulûmi'l-belâğa. Kahire: Maktaba'l-Âdâb, 2005.
• Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah b. Muhammed eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmam Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 2001.
• Ahmet b. Ali b. Ahmed el-Kelkeşendî. Sübhü'l-eş‘â fî sınâ‘ati'l-inşâ', Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-‘İlmiyye. ts.
• Ahmet Şahlân.“Cehûdü Mektebi Tenzîkü't-Tahrîr fî Kıyâsâti'l-Luga ve't-Tenzîk bi-‘İshrîn Senet”, Mecelletü'l-Lisânü'l-Arab, 44, 1997.
• Ali Muhammed el-Kâsımî. “İlmu'l-Mu‘tehime Beyne ‘İlmi'l-Mantik ve ‘İlmi'l-Luga”, Mecelletü'l-Lisânü'l-Arab, 30, 1984.
• Bedevî Tabâne. Mu‘cemü'l-belâğa el-Arabiyya, Cidde: Dârü'l-Mınâra, 1988.
• Bukâ’î, İbrahim b. Ömer b. Ebu Bekr. Nizâmu’d-durer fî tenâsübi’l-ayâti ve’s-suver. 23 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Câhız, Amr b. Bahr, Ebu Osman. el-Beyân ve't-tebyîn. Beyrut: Dâru Mektebeti'l-Hilâl, 1423.
• Cünâcî, Hasan b. İsmail b. Abdirrezzâk. en-Nazmu’l-belâğî beyne’n-nazariyye ve't-tatbîk. Kahire: Dâru’t-Tabâ'ati’l-Muhammediye, 1983.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali eş-Şerîf. Kitâbu’t-ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• Cürcânî, Ebu Bekr Abdülkâhir b. Abdirrahman. Delâilu’l-i'câz. thk. Mahmûd Şâkir. Kahire: Matbaatu’l-Medenî. 3. Basım, 1992.
• Ebu Abdullâh Muhammed b. Ömer b. el-Hasan er-Râzî. Mefâtihü’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâ’i't-Turâsi'l-Arabî, 3. Basım, 1420.
• Ebu Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Ali b. Yûsuf. el-Behru’l-muhît. thk. Sadık Cemîl. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ebû Hilâl el-‘Askerî, el-Hasan b. Abdillâh b. Sehl b. Sa'îd. es-Sinâ'ateyn. thk. Ali Muhammed el-Becâvî – Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Beyrut: el-Mektebetü'l-Aṣriyye, 1419.
• Ebu Nâsir İsmail bin Hammad el-Cevherî, es-Sıhah Tâcü'l-Luga ve Sıhahü'l-Arabiyye, thk. Ahmet Attâr, Beyrut: Dârü'l-‘İlmli li’l-Melâyîn, 1987.
• Ebu Ubeyde Mamer b. el-Müsennâ et-Teymî, Mecâzu'l-Kur’ân, thk. Muhammed Fuâd Sezgin, Kahire: Maktaba'l-Hâncî, 1381.
• Ebu'l-Hassan Ali b. İsmail b. Sidde. el-Muhkem ve'l-muhîtü'l-a‘zam. thk. Abdülhamid Hendâvi. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-‘İlmiyye, 2000.
• Emîl Bedî‘ Yakub. el-Mu‘cemü'l-müfassal fî ‘İlmi'l-‘arûd ve'l-kâfiyye ve funûnü'ş-şi‘r, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-‘İlmiyye, 1991.
• Ferâhîdî, el-Halîl b. Ahmed b. Temîm. Kitâbu’l-‘Ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî vd. Beyrut: Dâru’l-Hilâl, ts.
• Hamevî, İbn Hicce Takıyuddîn Ebu Bekr b. Abdillâh. Hizânetü'l-edeb ve gâyetü'l-ereb. thk. İssâm Şukyu. Beyrut: Dâru’l-Hilâl, 2004.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed. et-Tehrîr ve't-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dâru’t-Tunusîyye li'n-Neşr, 1984.
• İbn Cemâa, Ebû Abdillâh Muhammed b. İbrâhîm. Keşfü’l-meʿânî fi’l-müteşâbih mine’l-mes̱ânî. thk. Abdü'l-Cevad Khalf. Mansura: Darü’l-Vefâ, 1990.
• İbn Ebü’l-İsba‘, Abdülazîm b. Abdilvâhid. Taḥrîrü’t-Taḥbîr fî ṣınâʿati’ş-şiʿr ve’n-nes̱r ve beyâni iʿcâzi’l-Ḳurʾân. thk. Hafni Şeref. Kahire: İhyâ'ü’t-Turâsi’l-İslâmî, ts.
• İbn Manzûr, Ebu'l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Ṣâdır, 3. Basım, 1414.
• İbnü’z-Zübeyr el-Gırnâtî, Ahmed b. İbrâhîm. Mulâku’t-te’vîli’l-kâti‘ bi zevi’l-ilhâdi ve’t-ta‘tîl fî tevcîhi’l-müteşâbih min âyi’t-Tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• İbrahim bin Muhammed bin Arabşâh İssâmü'ddîn, el-Atvâl Şerhu Telhîsü Miftâhü'l-‘ulûm, thk. Abdülhamid Hendâvi, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-‘İlmiyye, ts.
• İbrahim Fâtih, Mu‘cemü'l-mu‘âsârâtü'l-edebiyye, Tunus: Dârü't-Tâ‘âdûdiyye el-‘Amelîyye, 1986.
• Kazvînî, Muhammed b. Abdürrahmân Ebu'l-Ma'âlî. el-İdâh fi 'Ulûmi’l-Belâğe. thk. Muhammed Abdülmün'im Hafâcî, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 3. Basım, ts.
• Kefevî, Eyyûb b. Mûsâ el-Husaynî. el-Kulliyyât. thk. Adnan Derviş. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, ts.
• Kermânî, Mahmûd b. Hamza b. Nâsır Burhânüddîn. Esrâru’t-tekrâr fi'l-Kur'ân. thk. Abdülkâdir Atâ. Kahire: Dâru’l-Fazîle, ts.
• Mahmûd Abdürrahmân Abdü'l-Mün‘im, Mu‘cem İstılâhâtü'l-Fıkhîyye. Kahire: Dârü'l-Fazîle, ts.
• Mehdi Salih Sultan el-Şammârî, fî'l-Mu‘tehime ve lisanü'l-‘İlm. Bağdat: Neşrât Külliye-i Âdâb, 2012.
• Meydânî, Abdürrahmân b. Hasan Habennek. el-Belâğetü’l-Arabîyye. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1996.
• Muhammed bin Ahmed bin Yûsuf el-Belhî el-Harezmî, Müftâhü'l-‘ulûm, thk. İbrahim el-Ebyârî, Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabî, ts.
• Muhammed Ebu'l-Leys el-Khayr Âbâdî. Mu‘cem İstılâhâtü'l-Hadîs ve’l-Müsannifîn. Kahire: Dârü’n-Nefâ'is, 2009.
• Muhammed İbrahim İbâde, Mu‘cemu istılâhâtü'n-nahv ve's-sarf, Kahire: Maktaba'l-Âdâb, 2011.
• Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr. Câmî'u’l-beyân 'an te'vîli âyi'l-Kur'ân. thk. Mahmûd Şâkir. Mekke: Dâru’t-Terbiyye ve't-Turâs, ts.
• Tahânevî. Muhammed b. Ali b. el-Kâdî Muhammed. Küşşâfü İstılâhâtü'l-fünûn ve'l-‘ulûm, thk.. Ali Dahruc, Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1996.
• Zeynüddin Muhammed b. Ebî Bekir er-Râzî. Mühtârü's-Sıhah, thk. Yûsuf Şeyh, Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1999.
• Zemahşerî. Ebu'l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed. Esâsü’l-Belağa. thk. Muhammed Bâsıl, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-‘İlmiyye, 1998.
• Zemahşerî, Ebu'l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed. el-Keşşâf an hakâiki gavamidi’t-tenzîl. Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabî, 1407.