Hüsün-Kubuh Bağlamında Kelâm’ın Ahlâk Kuramları

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 2, 403 - 438, 17.12.2021

Mustafa Bilal Öztürk

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2021.7.2.05

Öz

Kelâm ilminin temel araştırma sahası: Varlık, bilgi ve ahlâktır. Tanrı-evren, Tanrı-insan, insan-doğa ve diğer canlılar ve insan-insan irtibatı bu bağlamda önemlidir. Anılan irtibatları tesis etmek, hüsün-kubuh meselesini çözümleye bağlıdır. Hüsün-kubuh sorunu; ahlâkın kökenini ve mahiyetini incelemektedir. Ahlâkın temelinde öznenin iradeli ve özgür eylemleri vardır. İradenin eylem ile ilişkisi kurularak değerler araştırma alanına alınmalıdır. Değerlere köken arayışı onu işlevsel kılmak içindir. Teorik değerleri pratik değerlere aktarmak için değerlerin kökeni bulunmalıdır. Değerlere köken arayışı sonucunda karşımıza öznel ve nesnel değerler olmak üzere iki teori çıkacaktır: Öznel değerler kuramı özneye bağlıdır, nesnel değerler kuramı ise özneden bağımsızdır. Kelâm düşüncesinde birinci yaklaşımı sahiplenen Eş‘arî’dir. İkinci ise Mu‘tezile tarafından benimsenmektedir. Eş‘arî öğretide ahlâkî değerlerin kaynağı Tanrı’dır. Bu yaklaşımda ilahi kudretin hakkı ile ilahi hikmetin hakkı aynı oranda teslim edilmemiştir. Ancak özneye bağımlı hususların tamamının daima değişkenliği üzerinde ayrıca düşünmek gerekmektedir. Varlık veren ve varlığı belirleyen Tanrı’nın ahlâkı da belirlediğini savunan Eş‘arî dizgenin, görelilik/rölativite akımıyla eşitlenmesi ayrıca sorgulanmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Ahlak, Kuram, Hüsün-Kubuh, Çözümlemek.

Moral Theories of Kalām in The Context of Goodness-Evil (Ḥusun-Kubuḥ)

Öz

The main research area of kalām science: Existence, knowledge and value. In this context, God-universe, God-human, human-nature and other creatures and human-human connection are important. Establishing the aforementioned contacts depends on resolving the issue of good (ḥusun)-evil (kubuḥ). The Good-evil problem is to investigate the origin and nature of morality. On the basis of morality, there are voluntary and free actions of the subject. Values should be taken into the research field by establishing a close relationship between will and action. Searching for origins in values is to make it functional. In other words, in order to transfer theoretical values to practical values, the origin of the values must be found. As a result of the search of origins in values, we will encounter two theories subjective and objective values. Subjective values theory depends on the subject. The theory of objective values is independent of the subject. It is al-Ashʿarī who adopts the first approach in theological (kalām) thought. The second one is adopted by Muʿtazila. The source of moral values in the Ashʿarīte doctrine is the subject God. In this approach, the right of divine power and divine wisdom are not given the same proportion. However, it is necessary to think separately on the fact that all subject-dependent issues are always variable. The equalization of the Ashʿarī system with the relativity current, which maintains that God, who gives existence and determines existence, also determines morality, should also be questioned.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Morality, Theories, Goodness (ḥusun)-Evil (kubuḥ), Resolve

Kaynakça

• Akın, Murat. “Mu‘tezile’ye Göre Ahlâkın Temellendirilmesinde Vahyin ve Aklın Alanları”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 18, sy. 1 (2018): 55-76.
• Alper, Hülya. “Maturidi’nin Mutezile Eleştirisi: Tanrı En İyiyi Yaratmak Zorunda mıdır?” KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 11, sy. 1 (30 Ocak 2013): 17-36.
• Altaş, Eşref. “Fahreddin er-Râzî’nin Ahlâk Görüşü Bağlamında Dört Mesele: Hüsün-Kubuh, Ahlâkî Önermelerin Kaynağı ve Kesinliği, Amelî Felsefenin İlkeleri ve Ahlâkî Eylemlere Etkisi Bakımından İnsanî Nefsin Türleri”. İslam Düşüncesinde Ahlâkî Önermelerin Kaynağı içinde, ed. Eşref Altaş ve Mervenur Yılmaz, 187-213. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2016.
• Arslan, Hulusi. “Ahlâkî Değerlerin Nesnelliği ve Öznelliği Açısından Mutezile ve Eş’arîlik”. Hikmet Yurdu 9, sy. 17 (2016): 9-19.
• Barlak, Muzaffer. Husün-Kubuh: İyilik ve Kötülüğün Kaynağı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Calder, Norman. “Berahime: Literal Yapı ve Tarihsel Gerçeklik”. Çeviren Süleyman Akkuş. Marife: Bilimsel Birikim [Marife: Dini Araştırmalar Dergisi] 3, sy. 1 (2003): 181-94.
• Cengiz, Yunus. “İhsanın Ahlâkî Motivasyonu: Fahreddin er-Râzî Açısından Bir Çözümleme”. İslam Düşüncesinde Vicdan Kavramı içinde, ed. Yunus Cengiz ve Selime Çınar, 197-223. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2018.
• Cengiz, Yunus. “Kâdî Abdülcebbâr’da Ahlâkî Önermelerin Kaynağı”. İslam Düşüncesinde Ahlâkî Önermelerin Kaynağı içinde. ed. Eşref Altaş ve Mervenur Yılmaz, 1-41. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2016.
• Cüleynid, Muhammed es-Seyyid. Kazıyyetü’l-hayr ve’ş-şer ledâ müfekkiriyyi’l-İslam: Usûluha’n-nazariyye - cevânibuha’l-metafizikiyye - âsâruha’t-tatbikiyye: Dirâse ilmiyye li-mes’ûliyyeti’l-insân fi’l-İslâm. Kahire: Dâru Kuba, 2006.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf: Mevâkıf Şerhi (metin-çeviri). 3 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. et-Tehzîb fi’t-tefsîr. 10 cilt. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-Mısrî, 2019.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Risâletü İblîs ilâ iḫvânihi’l-menâhîs. Beyrut: Dârü’l-Müntehabi’l-Arabî, 1995.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Uyûnü’l-mesâil fi’l-usûl. Kahire: Dârü’l-İhsân, 2018.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf. el-Akidetü’n-Nizâmiyye [fi’l-erkani’l-İslâmiyye]. Beyrut: Dârü’s-Sebilü’r-Reşad ve Dârü’n-Nefâis, 2003.
• Demir, Osman. “Kâdî Abdülcebbâr’da İlâhî Uyarıcı ya da Vicdan: Hâtır Kavramı Etrafında Bir İnceleme”. İslam Düşüncesinde Vicdan Kavramı içinde. ed. Yunus Cengiz ve Selime Çınar, 139-168. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2018.
• Demir, Osman. Kâdî Abdülcebbâr’da İnsan Psikolojisi. Bursa: Emin Yayınları, 2013.
• Demir, Osman. “Kelâm Ahlâk Düşüncesi: Tartışma Alanları ve Kavramlar”. İslam Ahlâk Literatürü içinde. ed. Ömer Türker ve Kübra Bilgin Tiryaki, 179-198. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2. baskı, 2015.
• Demir, Osman. “Vicdan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43:100-102. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Dügaym, Semih. Felsefetü’l-kader fî fikri’l-Mu’tezile. Beyrut: Dârü’t-Tenvîr, 1985.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn an ihtilâfi’l-musallîn. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 3. baskı, 1980.
• Fahri, Macit. İslam Ahlâk Teorileri: Ethical Theories in Islam. çev. Muammer İskenderoğlu ve Atilla Arkan. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-İḳtiṣâd fi’l-iʿtiḳād. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Menhûl min ta’likâti’l-usûl. Dımaşk: Dârü’l-Fikr el-Muâsır, 3. baskı, 1998.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Müstaṣfâ fî ʿilmi’l-uṣûl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Hourani, George Fadlo. “Mu’tezilî Etik Akılcılığın İslâmî ve İslâmî Olmayan Kökenleri”. İslâm Ahlâk Metafiziği içinde, düz. ve çev. İbrahim Aslan, 175-218, İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• İbn Emir el-Hac, Ebü’l-Feth Muslihüddin Musa et-Tebrîzî. el-Kâmil fi usûli’d-din fi ihtisâri’ş-şâmil fi usûli’d-din. 2 cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2010.
• Kādî Abdülcebbâr Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl: et-ta‘dîl ve’t-tecvîr. 6. cilt. Kâhire: Müessesetü’l-Mısrîyyetü’l-‘Âmme, 1962.
• Kādî Abdülcebbâr Hemedânî. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse: Mu‘tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. 2 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kazanç, Fethi Kerim. Gazzâlî Öncesi Ehl-i Sünnet Kelâmında Ahlâk Düşüncesi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2007.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Mu’tezile Kelam Sisteminde Ahlâk Tasavvuru: Kâdî Abdülcebbâr Ekseninde Bir Değerlendirme”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 27, sy. 3 (2016): 280-310.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Mu’tezile’nin Ahlak Sisteminde Bilgi Nesnesi Olarak Değerler”. Kelâmda Bilgi Problemi Sempozyumu, 185-208, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Bursa, Eylül 15-17, 2003.
• Kılıç, Recep. Ahlâkın Dinî Temeli. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 6. baskı, 2009.
• Kologlu, Orhan Şener. Mutezile’nin Felsefe Eleştirisi: Harezmli Mutezili İbnü’l-Melâhîmî’nin Felsefeye Reddiyesi. Bursa: Emin Yayınları, 2010.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Kelâm ve Mezhepler Tarihi Literatüründe Berâhime”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13, sy. 1 (2004): 159-94.
• Mainz, Ernst. “Mu’tezile’nin Ahlâk Felsefesi: Mu’tazilite Ethics”. çev. İsmail Koçak ve Bilal Kır. İlahiyat Araştırmaları Dergisi 6 (2016): 143-59.
• Özturan, Hümeyra. “İslâm Ahlâk Düşüncesi Çalışmalarının Dünü ve Bugününe Dair Bir İnceleme”. İslâm Ahlâk Literatürü: Ekoller ve Problemler içinde. ed. Ömer Türker ve Kübra Bilgin Tiryaki, 1-41. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2016.
• Öztürk, Yunus. “Bir Hakkın İadesi: Gazzâlî’nin Mu’tezile Eleştirisi (Hüsün-Kubuh Bağlamında Bir İnceleme)”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20, sy. 2 (2020): 1453-83.
• Râzî, Fahreddin. el-Maḥṣûl fî ʿilmi ʿuṣûli’l-fıḳh. 6 cilt. Beyrut ve Riyad: Müessesetü’l-Risâle, 3. baskı, 1997.
• Râzî, Fahreddin. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye min ‘ilmi’l-ilâhi. 10 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1987.
• Râzî, Fahreddin. Nihâyetü’l-‘ukûl fî dirâyeti’l-usûl. 4 cilt. Beyrut: Dâru’z-Zehâir, 2010.
• Sayyid, Muhammad Salih Muhammad. al-Khayr wa-al-sharr `inda al-Qadi `Abd al-Jabbar. Kahire: Dar Kuba, 1998.
• Shihadeh, Ayman. Fahreddîn er-Râzî’nin Gayeci Ahlâkı. çev. Selime Çınar, Kübra Şenel. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2016.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerḥu’l-ʿAḳāʾid. Dımeşk: Mektebetü Dârü’d-Dekkâk, 2007.
• Türker, Ömer. “Var Olma Çabası Olarak Ahlâk”. Ahlâkın Temeli içinde, ed. Ömer Türker, 107-117. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2016.
• Yahyâ b. Hamza, Ebû İdrîs el-İmâm el-Müeyyed-Billâh Alî b. İbrâhîm el-Hüseynî. et-Temhîd fi şerhi Meâlimi’l-adl ve’t-tevhîd. Kahire: Mektebetü’s-Sekafeti’d-Diniyye, 2008.
• Yahyâ b. Hamza, Ebû İdrîs el-İmâm el-Müeyyed-Billâh Alî b. İbrâhîm el-Hüseynî. İkdü’l-leâlî fî’r-red ala Ebî Hâmid el-Gazzâlî. Kahire: Dârü’l-Âfâki’l-Arabiyye, 2002.