Tevhid Esası Ekseninde İbâdiyye-Mu‘tezile Etkileşimi

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 1, 53 - 74, 30.06.2022

Mehmet Yoldaş , Mehmet Kubat

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2022.8.1.04

Öz

Müslümanların ilk kez karşılaştığı siyasî ve toplumsal olaylar ile bu olayların neticesinde yaşanan iç savaşların sonuçları fırkalaşma hareketlerine sebebiyet verdi. İslâm toplumu içerisinde ilk fırkalaşma hareketi daha sonra Hâricîler (Muhakkime-i Ûlâ) olarak isimlendirilecek olan kitlenin Hz. Ali’nin taraftarları arasından ayrılması ile meydana geldi. Hâricîlerin bu ayrılıkları sonrasında yaşanan olaylar Müslümanların belleğinde derin izler bıraktı. Hâricî hareketi de çok geçmeden kendi arasında fırkalara bölündü. Bu fırkalardan biri de İbâdiyye’dir. İbâdiyye genel anlamda günümüze kadar varlığını devam ettiren tek Hâricî fırka olarak kabul edilir. İbâdiyye, Basra’da meskûn halde bulunan kaade denilen topluluğun fikirlerinin zamanla ekolleşmesi ile vücuda gelen bir mezheptir. Yine Müslümanlar arasında özellikle “iman-kebîre” konuları etrafında başlayan tartışmaların neticesi olarak da meydana gelen bir diğer fırkalaşma hareketi de Mu‘tezile’dir. Basra şehrinde teşekkül eden ve İslâm toplumunun düşünce yapısı üzerinde derin izler bırakan Mu‘tezile her ne kadar bir mezhep olarak varlığını devam ettirememişse de fikirleri, söylemleri ve kullandıkları metodolojik yöntemleriyle hem kendi dönemlerinde hem de daha sonraki zamanlarda birçok kişiyi, ekolü ve mezhebi etkilemiştir. Mu‘tezile, İslâm toplumu içerisinde yaşanmış toplumsal olayların ve bu olayların beraberinde getirdiği tartışmaların neticesinde ortaya çıkmış siyasî ve itikadî bir mezheptir. Tevhid, İslâm dininin en temel esasıdır. Tevhid, tüm itikadî İslâm mezheplerinin üzerinde önemle durdukları ilkelerin başında gelmektedir. “La ilahe illallah” yani Allah’tan başka ilah yoktur cümlesi tevhidi anlatmaktadır. İslâm itikadî mezheplerin tamamı tevhid ilkesinin usûlü’d-dinin (dinin asılları) ilk esası olduğu hususunda aynı kanaattedirler. Tevhid ilkesinin özünü oluşturan konu ise sıfatlar meselesidir. Halku’l-Kur’an ve ru’yetullah ise sıfatlar konusu ile ilgili ortaya konan fikirler çerçevesinde ele alınan meselelerdendir. Bu konularda görüşlerini karşılaştırmalı olarak incelediğimiz İbâdiyye ve Mu‘tezile mezhepleri Allah Teâlâ’nın her şeyi yaratan olduğunda ve vahdaniyetinde diğer mezheplerle aynı görüştedirler. Her iki mezhep de tevhid konusunun alt başlıkları olarak da ifade edebileceğimiz ‘sıfatlar, halku’l-Kur’an ve ru’yetullah’ konularında diğer İslâm mezheplerinin ve özellikle Müslümanların ekseriyetinin çatısı altında bulunduğu Ehl-i Sünnet’in görüşlerinden oldukça farklı fikirler ortaya koymuşlardır. Mu‘tezile’nin usûl-i hamse diye ilkeleştirdiği esasların ilki tevhid esasıdır. Bu esas aynı şekilde İbâdiyye’nin de usûl konularının en başta gelenidir. İbâdiyye ve Mu‘tezile’nin bu konu hakkında görüşleri incelendiğinde benzer bakış açılarının varlığı dikkat çekmektedir. Makalemizde itikadî mezheplerin usûl konularının ilki olan tevhid esası ile bu konunun alt başlıklarından kabul edilen Allah’ın sıfatları, ru’yetullah ve halku’l-Kur’an konuları ekseninde İbâdiyye’nin ve Mu‘tezile’nin fikirlerini karşılaştırmalı olarak ele alacağız. Tevhid konusuyla ilgili meselelerde her iki mezhep arasında fikirlerin benzerliğini ortaya koymaya çalışacağız. Bununla birlikte İbâdiyye ve Mu‘tezile arasında var olduğuna kanaat getirdiğimiz etkileşimi ve etkileşimin yönünü ifade etmeye gayret göstereceğiz.

Anahtar Kelimeler

İbâdiyye, Mu‘tezile, Tevhid, Ru’yetullah ve Halku’l-Kur’an, İslâm Mezhepleri Tarihi

IInteraction With Ibadiyya-Mu’tazila on The Axis of The Principle of Tawhid

Öz

The political and social events that Muslims faced for the first time and the results of the civil wars as a result of these events gave rise to the movements of sectarianism. The first movement of sectarianism in the Islamic society occurred with the separation of the mass, which would later be called the Kharijites (Muhakkime-i Ula), from among the followers of Ali. The events that took place after these separations of the Kharijites left deep traces in the memory of the Muslims. The Kharijite movement soon split into factions among itself. One of these sects is İbadiyya. Ibadiyya is generally accepted as the only Kharijite sect that has survived to the present day. Ibadiyya is a sect that came into being with the schooling of the ideas of the community called kaade, which is inhabited in Basra. Again, another sectarian movement that took place as a result of the discussions that started among Muslims especially around the issues of "faith and kabira" is the Mu'tazila. Although the Mu'tazila, which was formed in the city of Basra and left deep traces on the mentality of the Islamic society, could not continue its existence as a sect, it influenced many people, schools and sects both in their own time and in later times with their ideas, discourses and methodological methods. Mu'tazila is a political and religious sect that emerged as a result of social events in the Islamic society and the discussions brought about by these events. Tawhid is the most basic principle of Islam. Tawhid is at the forefront of the principles on which all Islamic sects of faith emphasize. The phrase "la ilaha illallah", that is, there is no god but Allah, describes tawhid. All sects of Islamic belief agree that the principle of tawhid is the first basis of usûlü'd-dîn (the origins of religion). The subject that constitutes the essence of the principle of tawhid is the issue of adjectives. Halku'l-Qur'an and ru'yetullah are among the issues discussed within the framework of the ideas put forward about the subject of adjectives. The Ibadiyya and Mu'tazila sects, whose views we have examined comparatively on these issues, are of the same opinion with other sects in the fact that Allah is the Creator of all things and in his oneness. Both sects have put forward ideas that are quite different from the views of other Islamic sects and especially the Ahl al-Sunnah, which is under the roof of the majority of Muslims, on the subjects of 'attributes, folk-ul-Qur'an and ru'yetullah', which we can also express as the subtitles of the subject of tawhid. The first of the principles that Mu'tazila adopted as usûl-i hamsa is the principle of tawhid. This principle is also at the forefront of the method subjects of Ibadiyya. When the views of İbadiyye and Mu'tazila on this subject are examined, the existence of similar perspectives draws attention. In our article, we will comparatively discuss the ideas of Ibadiyya and Mu'tazila on the axis of the principle of tawhid, which is the first of the method subjects of the creed, and the attributes of Allah, which are accepted as sub-headings of this subject, ru'yetullah and people of the Qur'an. We will try to reveal the similarity of ideas between the two sects on issues related to the subject of tawhid. However, we will try to express the interaction and the direction of the interaction that we believe to exist between the İbadiyye and the Mu'tazila.

Anahtar Kelimeler

İbâdiyye, Tawhid, History of Islamic Sects, Mu, Ru

Kaynakça

• Abdüllatif, Ya’kub bin. İslâm Mezhepleri ve Kelâmı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Altıntaş, Ramazan. “Mu’tezile: Önemli İsimleri, Temel İlkeleri ve Ana Eserleri”. Kelam El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Ammara, Muhammed. Mutezile ve İnsanın Özgürlüğü Sorunu. İstanbul: Ekin Yayınları, 1998.
• Arslan, Hulusi. İslam Düşünce Geleneğinde Şia-Mu’tezile Etkileşimi (Şerif el-Murtazâ Örneği). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Arslan, Hulusi. Kelâm Tarihi ve Ekolleri. Malatya: Medipres Matbaacılık Yayıncılık, 2012.
• Arslan, Hulusi - Bozkurt, Mustafa. Sistematik Kelâm. Malatya: Medipres, 2012.
• Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mutezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Aydınlı, Osman. İslam Düşüncesinde Aklileşme Süreci Mu’tezilenin Oluşumu ve Ebû’l-Hüzeyl Allaf. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Aydınlı, Osman. “‘Kur’an’ın Yaratılmışlığı’ Meselesi ve Mu‘tezile’nin Tarihi Seyrindeki Yeri (II)”. Dinî Araştırmalar IV/10 (2001), 37-52.
• Aydınlı, Osman. “Mu‘tezile Geleneğinin Kur’an-ı Kerim Tasavvuru”. İslâmî İlimler Dergisi 1/2 (2006), 39-58.
• Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkahir b. Tahir b. Muhammed. el-Milel ve’n-nihal. ed. Albert Nasri Nader. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1986.
• Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkahir b. Tahir b. Muhammed. Kitabu Usuli’d-din. thk. Lecnetu İhyau’t-Turasu’l-Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-Âfâkı’l-Cedîde, 1981.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye minhüm. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1993.
• Bârûnî, Süleymân b. Abdillâh. Muhtasar târîhu’l-İbâdiyye. Uman: Mektebetu’l-Dâmirî Li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 1995.
• Bedevî, Abdurrahmân. Mezahibü’l-İslamiyyin. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melayin, 1997.
• Berberi, Muhsin. İbâdiyye. Trablus: el-Müessesetu’l-Hadise li’l-Kitâb, 2004.
• Bozkurt, Nahide. “Mihnenin Tarihsel Arka Planı ve Analizi”. Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi. ed. M. Mahfuz Söylemez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Ca’bîrî, Ferhat. el-Bu’dü’l-hadârî li’l-’akîdeti’l-İbâdiyye. y.y.: Matbaatü’l-Elvâni’l-Hadîs, 1989.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Siyasal Aklı. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Cârullah, Zühdi. el-Mu‘tezile. Beyrut: Müessesetü’l-Arabiyyeti’d-Dirasiyye, 1990.
• Ced’an, Fehmi. el-Mihne: bahs fî cedeliyyeti’d-dini ve’s-siyasi fi’l-İslâm. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, 200M.S.
• Cehlân, Adûn. el-Fikrü’s-siyâsi inde’l-İbâdiyye min hilâli ârâi’ş-Şeyh Muhammed b. Yusuf et-Tafeyyiş. Uman: Mektebetü’d-Dâmirî, 2010.
• Çelebi, İlyas. “Mu’tezile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/391-401. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Çubukçu, İbrahim Agâh. “Mutezile ve Akıl Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (1964), 51-61.
• Ebu Zehra, Muhammed. İslâm’da Siyâsî ve İtikâdî Mezhepler Tarihi. çev. Abdülkadir Şener vd. İstanbul: Hisar Yayınevi, 2011.
• Ebu’ş-Şebâb, Ahmed Avad. el-Havâric : târihuhum, firakihum, ve akâiduhum. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Emin, Ahmed. Duha’l-İslâm. Beyrut: Daru’l-Kitâbi’l-Arabi, 1933.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr. el-İbâne ʿan usûli’d-diyâne. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyye, 1990.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1950.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yûsuf b. Îsâ. Şerhu ʿAkīdeti’t-tevhîd. thk. Mustafâ b. en-Nâsır Vinten. Gardaye: Matbaatü’l-Arabiyye, 2001.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yûsuf b. Îsâ b. Sâlih. Himyânü’z-zâd ilâ dâri’l-meʿâd. thk. Abdülhafız Şelebi. Maskat: Vizaretü’t-Türâsi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe, 1983.
• Fığlalı, Etem Ruhi. “İbâdiye’nin Siyâsî ve İtikâdî Görüşleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (1976), 323-344.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1983.
• Gölcük, Şerafeddin - Toprak, Süleyman. Kelam. Konya: Tekin Kitabevi, 1996.
• Halîlî, Ahmed b. Hamd. el-Hakku’d-damiğ. y.y., t.y.
• Hansu, Hüseyin. Mutezile ve Hadis. Ankara: Otto Yayınları, 2012.
• Harusî, Sâlim b. Hilal. el-Fikrü’s-siyasi inde’l-İbâdiyye ve’z-Zeydiyye. Kahire: Mektebetu Medbuli, 2006.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahim b. Muhammed. el-İntisar ve’r-red ala İbni’r-Ravendi el-mülhid. thk. Albert Nasri Nader. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katolikiyye, 1957.
• Hayyun, Reşid. Mu’teziletü’l-Basra ve’l-Bağdad. London: Dârü’l-Hikme, 1997.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâʾ ve’n-nihal. thk. Muhammed İbrâhim Nasır - Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Daru’l-Ceyl, 1996.
• Işık, Kemal. “Mutezile’nin İlk Kurucusu Vâsıl b. Atâ ve Büyük Günah Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (1981), 337-357.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. Kum: Neşru Edebi’l-Havze, 1985.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Kurʾân. thk. Muhammed Seyyid Keylani. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1961.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer İmâdüddîn Şehfûr b. Tâhir. et-Tebsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırkati’n-nâciye ʿani’l-fırakı’l-hâlikîn. ed. Kemâl Yûsuf Hût. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1983.
• Işık, Kemal. Mu’tezile’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1967.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelam. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kāsım Abdullāh b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî. Zikri’l-Muʿtezile min Makâlâtü’l-İslâmiyye. thk. Fuâd Seyyid. Beyrut: el-Ma’hedü’l-Almani li’l-Ebhasi’ş-Şarkiyye, 2017.
• Kâbîl, Abdülhay Muhammed. el-İbâdiyye ve ârâuhumu’l-kelâmiyye. İskenderiye: Darü’l-Vefa li-Dünya, 2015.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. thk. İbrahim el-Ebyari. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed. Şerhu’l-Usûli’l-hamse. thk. Abdülkerim Osmân. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1988.
• Kalhâtî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Saîd el-Ezdî. el-Keşf ve’l-beyan. thk. İsmail Kâşif. Uman: Vizaretu’t-Türasi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe, 1980.
• Koçyiğit, Talat. Kur’an ve Hadiste Ru’yet Meselesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974.
• Komisyon. Muʿcemü’l-muṣṭalaḥâti’l-İbâdiyye: elif-şın. Maskat: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’d-Diniyye, 2011.
• Kubat, Mehmet. Malatî ve Kelami Görüşleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Kubat, Mehmet. “Teolojik Bağlamda Ehl-i Sünnet’in Mu‘tezile Tanımlamaları”. EKEV Akademi Dergisi 9/25 (2005), 25-52.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş, Şahin Muzaffer. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Lewicki, Tadeusz. “İbadiye”. İslâm Ansiklopedisi. 5/2/687-690. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1972.
• Mehdî, Muhammed Hasan. el-İbâdiyyetu neş’etuhâ ve akâiduhâ. Uman: el-Ehliyyetü li’n-Neşri ve’t-Tevzî, 2011.
• Melşûtî, Tebğûrîn b. Îsâ b. Dâvûd. Usûlü’d-dîn ev el-usûlü’l-’aşra. thk. Venîs et-Tâhir Âmir. Maskat: Mektebetu’l-Ceyli’l-Vâid, 2005.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen b. Alî. Mürûcü’z-zeheb ve meʿâdinü’l-cevher. thk. Kemâl Hasen Mer’î. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Muammer, Ali Yahyâ. el-İbâdiyye beyne’l-fıraki’l-İslâmiyye. Maskat: Mektebetü’d-Dâmirî, ts.
• Muammer, Ali Yahyâ. el-İbâdiyye mezhebun İslâmiyyun mu’tedilun. Uman: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’d-Diniyye, 1979.
• Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ b.. Tabakâtü’l-Muʿtezile. thk. Susanna Diwald- Wilzer. Beyrut: Dârü’l-Muntazır, 1988.
• Nâsır, Muhammed Sâlih. Menhecü’d-da’ve inde’l-İbâdiyye. Daru’l-Beyda’: Daru Nâsır li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 2013.
• Nefûsî, Ebî Hafs Amrûs b. Feth en-. Usûlü’d-deynûneti’s-sâfiyye. thk. Hâc Ahmed b. Hamûkrûm. Maskat: Vizaretü’t-Türâsi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe, 1999.
• Neşşâr, Ali Sâmi. İslamda Felsefi Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Onat, Hasan - Ateş, Orhan. “Haricilik”. İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı. ed. Hasan Onat - Sönmez Kutlu. Ankara: Grafiker Yayınları, 2015.
• Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze İslâm Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.
• Özler, Mevlüt. “İlahi İsim ve Sıfatlar”. Kelam El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Özler, Mevlüt. “Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/18-20. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. İʿtikâdâtü fırâKi’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. thk. Ali Sâmi Neşşâr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1982.
• Sâlim, Abdurrahman. et-Târîhu’t-türâsî es-siyâsî li’l-Muʿtezile hattâ nihâyeti’l-karni’s-sâlisi’l-hicrî. Kahire: Dârü’s-Sekâfe, 1989.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. İslam Düşünce Tarihinde Mezhepler. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2009.
• Seyyâbî, Sâlim b. Hammûd b. Şâmis. Esdaku’l-menâhici fi temyîzi’l-ibâdiyye mine’l-havâric. thk. İsmâîl Kâşif. Umman: Vizâretü’t-Türâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1979.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Cezayir Metodoloji Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Muhammed Babaammi ile ‘İbadi ve İbadilerle İlgili Meseleler’ Başlıklı Söyleşi”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 7/2 (19 Haziran 2015), 129-148.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Abdulkadir Fâdılî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Tuayme, Sâbir. el-İbâdiyye aḳīdeten ve mezheben. Beyrut: Dârü’l-Cil, 1986.
• Veysî, Yâsîn Hüseyin. Min türâsi’l-İbâdiyyeti’l-ʿakâidî. Dımaşk: Daru’l-Firkad, 2010.
• Watt, William Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İzmir: İzmir İlâhiyât Vakfı Yayınları, 2017.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Halku’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/371-375. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yeşilyurt, Temel. “Rü’yetullah Tartışması”. Kelam El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Yıldırım, Ramazan. “Halku’l-Kur’an Meselesinin Politik İstismarı”. Milel ve Nihal 8/1 (2011), 49-69.
• Yıldız, Harun. “Hâricî Düşüncesinin Gelişimi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (1999), 257-270.
• Yoldaş, Mehmet Hanifi. "Mihne Sürecinde Basra ve Bağdat Ekollerinin Tutumları". Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Ziltâf, Ebî Hazer Yağlâ b. er-Red alâ cemî’i’l-muhalifîn. thk. Amr Halîfe Nâmî. Uman: Mektebetu’l-Dâmirî Li’n-Neşri ve’t-Tevzi, 2008.