On The Authenticity of Numbers and Statistics in Islamic Historical Sources: Sample of the Islamic Conquests

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 2, 271 - 288, 30.12.2023

Veysi Turun

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2023.9.2.07

Öz

Early Islamic historical sources included exaggerated numbers, figures and statistics on city populations, soldier counts in armies, statistics on casualties or prisoners in wars, and the amount of booty. In addition to exaggerations of tax and jizya from some geographical regions, there were also high figures on material losses caused by natural disasters such as plague, flood, earthquake, drought and famine not compatible with the demographic and socio-economic structure of the period. Similar exaggerated figures also exist about slave counts and concubines owned by some caliphs, sultans, or the rich. In this article, the figures, numbers and statistics given about the Muslim, Byzantine and Sassanid armies in the Syrian and Iranian-Iraqi conquests taking place during Hulefâ-yi Râşidîn period were examined and criticized. Classical Islamic historical sources show the number of soldiers, especially in the Byzantine and Sassanid armies, to be much larger. Similarly, the statistics on soldiers killed or captured by the enemy in wars are too high to correspond to the facts. This study mainly aims to reveal that the enemy armies, outnumbering the Muslim Arab armies, were not tens of times more numerous; secondly, to reveal that the number of soldiers allegedly killed by the enemy is greatly exaggerated in Islamic historical sources; also, to discuss that Islamic conquests were not “bloody” and “cruel,” as some circles claim. Considering soldier count in enemy armies and casualties are much less than in the sources, it will be understood that the Islamic conquests took place on a more peaceful ground. For a healthy opinion, firstly, the figures of classical Islamic historical sources about Syrian wars and the Iranian-Iraqi conquests were quoted as they were. In addition, Christian and Magi sources describing the same conquests were consulted–within the limits of the possibilities–to allow for comparisons. Likewise, studies of modern historians specializing in Byzantine and Sassanid history were also used. The figures provided by classical sources on these conquests were examined using analysis, criticism and comparison methods. Based on the information in Islamic historical sources, it can be seen that the number of soldiers in the Byzantine army, consisting of 100-200 thousand people on average in each war during the Syrian-Palestinian conquests, reached 500-600 thousand people in total. Likewise, the number of Iranian army recruits, allegedly participating important battles with 150-200 thousand people, exceeds 500-600 thousand during the conquests. In the same sources, the Muslims participated in the conquests with a military force of about 50-80 thousand people, 25-40 thousand people in each of the Syrian and Iraqi-Iranian fronts. Again, according to sources, the number of soldiers killed on both fronts exceeds one million. However, sources overestimating the crowds of enemy armies have greatly exaggerated the number of people allegedly killed by them. However, when all sources describing the relevant period are subjected to a sound reading, it will be seen that both the number of soldiers in the enemy army and the number of people claimed to have been killed by the enemy are greatly exaggerated. Likewise, it will be understood that Muslims actually attempted conquest movements in large numbers with a considerable military force.

Anahtar Kelimeler

Histroy of İslam, Classical Sources, Figures, Statistics, War, Army, Conquests

İslâm Tarihi Kaynaklarında Geçen Sayı ve İstatistiklerin Otantikliği Üzerine 1: Fütûhât Savaşları Örneği

Öz

İlk dönem İslâm tarihi kaynaklarında şehirlerin nüfusu, orduların asker sayısı, savaşlarda öldürülen veya esir edilen askerlere ilişkin istatistikler ve ele geçirilen ganimetlerin miktarı hususunda genellikle abartılı sayı ve istatistiklere yer verilmiştir. Bazı coğrafî bölgelerden alınan vergi veya cizye miktarına ilişkin mübalağaların yanında veba hastalığı, sel, deprem, kuraklık ve kıtlık gibi doğal afetlerin sebebiyet verdiği maddi kayıplar noktasında da dönemin demografik ve sosyo-ekonomik yapısı ile uyumlu olmayan yüksek rakamlar kendisine yer bulabilmektedir. Benzer mübalağalı rakamlar, bazı halife, sultan veya zengin şahsiyetlerin sahip olduğu köle ve cariye sayısına ilişkin olarak da mevcuttur. Bu makalede, Hulefâ-yi Râşidîn döneminde gerçekleşen Suriye ve İran-Irak fetihlerindeki Müslüman, Bizans ve Sâsânî ordularına dair verilen rakam, sayı ve istatistikler tahlil ve tenkit edilmektedir. Klasik İslam tarihi kaynaklarında, özellikle Bizans ve Sâsânî ordularındaki asker sayısı olduğundan çok daha kalabalık gösterilmiştir. Aynı şekilde savaşlarda düşmandan öldürülen veya esir edilen askerlere ilişkin rakamlar da abartılmıştır. Elinizdeki bu çalışmanın ana hedefi, fetihlerde, düşman ordularının Müslüman ordularından onlarca kat kalabalık olmadığını ilmî bir şekilde ortaya koymaktır. Araştırmamızın ikinci temel hedefi ise İslâm tarihi kaynaklarında, düşmandan öldürüldüğü iddia edilen asker sayısının abartılı olduğu hususuna bilimsel açıdan işaret etmektir. Makalemizin temel hedeflerinden biri de bazı çevrelerce iddia edildiği gibi, İslâmî fütûhâtın, “kanlı” ve “acımasız” olmadığını bilimsel bir tarzda savunmaktır. Düşman ordularındaki asker sayısı ve öldürülen kişilere ait rakamların, kaynaklarda belirtilenden çok daha az olduğu görüldüğünde, İslâmî fetihlerin daha barışçıl bir zeminde gerçekleştiği kendiliğinden anlaşılacaktır. Okuyucunun sağlıklı bir kanaate varması amacıyla, öncelikle klasik İslâm tarihi kaynaklarının Suriye ve İran-Irak fetihlerinde yapılan savaşlar çerçevesinde naklettikleri rakamlar olduğu gibi aktarılmıştır. Ayrıca karşılaştırma yapılmasına imkân tanıması açısından, aynı dönemin fetihlerini anlatan Hıristiyan ve Mecûsî kaynaklara -imkânlar dâhilinde- müracaat edilmiştir. Keza, Bizans ve Sâsânî tarihi üzerinde uzmanlaşmış modern tarihçilerin de araştırmalarından yararlanılmıştır. Klasik kaynakların fetihler bağlamında naklettiği rakamlar tahlil, tenkit ve mukayese yöntemleri kullanılarak irdelenmiştir. Sadece İslâm tarihi kaynaklarındaki bilgiler esas alındığında, Suriye-Filistin fetihleri sırasında her bir savaşta ortalama 100-200 bin kişiden oluşan Bizans ordusundaki asker sayısı, toplamda 500-600 bin kişiye ulaşmaktadır. Keza, önemli savaşlara 150-200 bin kişi ile katıldığı iddia edilen İran ordusunun fetihler boyunca askere aldığı asker sayısının 500-600 bini geçmesi gerekmektedir. Aynı kaynaklara göre Müslümanlar, Suriye ve Irak-İran cephelerinin her birinde 25-40 bin kişi olmak üzere her iki cephede yaklaşık 50-80 bin kişilik askeri güç ile fetihlere katılmışlardır. Yine kaynaklara göre her iki cephede düşmandan öldürülen asker sayısı bir milyonu aşmaktadır. Ancak ilgili dönemi anlatan bütün kaynaklar sağlıklı bir okumaya tabi tutulduğunda hem düşman ordusundaki asker sayısının hem de düşmandan öldürüldüğü iddia edilen kişi sayısının fazlasıyla abartıldığı görülecektir. Aynı şekilde aslında Müslümanlarında azımsanmayacak bir askeri güç ile kalabalık bir şekilde fetih hareketlerine giriştikleri anlaşılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Klasik Kaynaklar, Rakam, İstatistik, Ordu, Savaş, Fetihler

Etik Beyan

1. Finans/Teşvik: Yazar, çalışmada herhangi bir finans/teşvik kullanılmadığını beyan etmektedir. 2. Çıkar Çatışması: Yazar, çalışmada herhangi bir çıkar çatışması olmadığını beyan etmektedir. 3. Etik Beyan: Yazar bu makalede araştırma ve yayın etiğine uyulduğunu beyan etmektedir. Bu araştırma için Etik Kurul İzni gerekmemektedir.

Kaynakça

• Âbhîz, Ebu’l-Fadl. Nakş-ı Hanedanhâ-yı Bozorg-ı Sâsânî Der Sukût-ı Devlet-i Sâsânî. Meşhed: Meşhed Firdevsî Üniversitesi, Ali Şeriati Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans Tezi, 1394.
• Acar, Abdurrahman. “Müslümanlarla Bizans Arasındaki Yermük Savaşı’nı Anlatan Süryanice En Eski Metin”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2003), 70-76.
• Ağırakça, Ahmet. “Gassaniler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/397-398. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Aksu, Levent. "Dünya'da ve Türkiye'de Nüfus Analizleri". Istanbul Journal of Sociological Studies 25 (Eylül 2011), 219-309.
• Âmilî, Ali el-Kûrânî. Kıraatun Cedîde li’l-Fütûhâti’l-İslâmiyye. 2 Cilt. Kum: Neşr-i Bakiyât, 1432.
• Arslan, Ali. “Tarih ve Hadis İlimlerinde Tenkit Usulleri”. Bülent Ecevit Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Ocak 2015), 53-78.
• Behâr, Mıhrdâd. Pejûhışî Der Esâtîr-i İran. Tahrân: Agâh, 1391.
• Belâzûrî, Ahmed b. Yahya. Ensâbu’l-Eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr. 13 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1996.
• Caferîyân, Resul. Tarih-i Siyasî-yi İslâm -Tarih-i Hulefâ-. Kum: Delil-i Mâ, 1382.
• Celîlîyân, Şehrâm. “Du Padişah Der Âstâney-i Nabûdiy-i Sâsânîyân”. Tarih-i İran 5/69 (Kış-Bahar-1390), 23-42.
• Christensen, Arthur. İran Der Zaman-ı Sâsânîyân. Farçsaya çev. Reşîd Yasmî. Tahran: Dunyâ-yı Kitab, 1368.
• Dâdegî, Ferenbeğ. Bundehış. Farçsaya çev. Mihrdâd Behâr Tahran: Tûs, 1395.
• De Geoje, Michael Jan. Mémoires Mémoire Sur La Conquête De La Syrie. Leiden: Brill, 1900.
• Deryâyî, Tûrec. Sukût-ı Sâsânîyân: Fatihan-ı Hâricî, Mukâvemet-i Dâhilî ve Tasvîr-i Pâyân-ı Cehân. Farsçaya çev. Mansure İttihadiye. Tahran: Neşr-i Tarih-i İran, 1383.
• Dineverî, Ebu Hanife Ahmed b. Davûd. el-Ahabâru’t-Tıvâl. thk. Abdulmun‘im Amir Kahire: Daru İhyâi’l-Kutubu’l-Arabî, 1960.
• Dûrî, Abdulaziz. “Divan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/386-387. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Ezdî, Ebû İsmail Muhammed b. Abdullah. Futûhu’ş-Şam. Kalkuta: Baptist Mission, 1854.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: İrfan Yayıncılık, 1993.
• Hoyland, Robert. In God's Path: The Arab Conquests and the Creation of an Islamic Empire. Newyork: Oxgord University Press, 2015.
• İbn A‘sem, Ahmed b. Ali el-Kûfî. el-Futûh. Farçaya çev. Muhammed b. Ahmed el-Herevî. 2 Cilt. Tahran: İntişarât-ı İlmî ve Ferhengî, 5. Basım, 1392.
• İbnu’l-Esîr, Ali b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Kâmil Fi’t-Târîh. thk. Ömer Abdusselam Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-Arabî, 1997.
• İbn Kesir, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer el-Kureşî. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Ali Şîrî. 15 Cilt. Dımaşk: Dâru’l- Fikr, 1986.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa’d ez-Zuhrî. et-Tabakâtu’l-Kubrâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1968.
• İbn Hişam, Abdülmelik b. Hişâm el-Himyerî. es-Sîretu’n-Nebeviyye. thk. Mustafa es-Sika- İbrahim el-Ebyârî. Mısır: Mustafa el-Bâyî Yayınları, 1955.
• Kur’an Yolu Meal-Tefsir. çev. Hayreddin Karaman. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Makdîsî, Mutahhir b. Tahir. el-Bed’ ve’t-Tarih. Kahire: Mektebetu’s-Sekâfetu’d-Dînîyye, ts.
• Mîrzâyî, Keyûmers. “Berresî-yi Revâbıt-ı Siyasî-yi Sâsânîyân ve İmâret-i Arabî-yi Hîre Ez Âğâz Ta Sukût-ı İn İmâret”. Tarih Der Ayine-i Pejûhiş 8/3 (Güz-1390), 87-108.
• İbn Miskeveyh, Ahmed b. Muhammed. Tecaribu’l-Umem ve Te‘âkibu’l-Himem. thk. Seyyid Kesrevî Hasan. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 2003.
• Kaegi, Walter Emil. Byzantium and the Early Islamic Conquests. Cambridge: Cambridge University Press, 1992.
• Kolesnikov, Ali İvanoviç. İran Der Âstâney-i Sukût-ı Sâsânîyân. Farsçaya çev. Muhammed Refik Yahyayî. Tahran: Kend û Kâv, 1389.
• Ma‘sûmî, Muhsin. “Teemmulî Ber Durustî ve Dikkat-ı Âmâr ve Erkâm-ı Mevcûd Der Menâbı‘-ı Tarih-i İslâm”. Faslnâmeyi İlmî-yi Pejûhışî-yi Tarih Nıgerî ve Tarih Nıgârî 2/78 (Yaz 1388), 125-143.
• Melâyirî, Muhammed-i Muhammed. Tarih ve Ferheng-i İran Der Doran-ı İntikal Ez Asr-ı Sâsânî Be Asr-ı İslâmî. 6 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Tûs, 1375.
• Mes‘ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin. Murûcu’z-Zeheb ve Meadinu’l- Cevher. Farsçaya çev. Ebu’l-Kasım Pâyende. 2 Cilt. Tahran: İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî,1396.
• Nikephoros, Patriach of Costantinople. Short History. İngilizceye çev. Cyril Mango. Waşington: Dumbarton Oaks, 1990.
• Pîrniyâ, Hasan. Tarih-i İran-ı Bâstân. Tahran: İntişârât-ı Nıgâh, 1391.
• Râd, Nasır. Tarih-i Serzemîn-i Îlam. Tahran: İntişarat-ı Arganûn, 1374.
• Rûydâtnâme-i Hûzistân –Rivâyetî Ez Âherîn Sâlhâ-yı Pâdîşâhî-yi Sâsânî-. Farsçaya çev. Hudâdâd-I Rızahânî. Tahran: Hikmet-i Sîna, 1395.
• Okiç, Muhammed Tayyib. “İslâmiyette İlk Nüfus Sayımı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (1958-1959), 11-20.
• Ostrogrosky, Gerorg. Bizans Devleti Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2011.
• Salihî, Kûroş. “Nakş-ı Zaman ve Mekân Der Eserpezîrî-yi Dihkânân Ez Futûh-ı İlsamî”. Tarih-i İran 5/63 (Kış-1388), 130-160.
• Saraç, Hüseyin. Nüfus Politikaları ve İlahi Dinlerdeki Uygulama. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Sebeos. Heraklius Tarihi. çev. Z. Zühre İlkgelen. İstanbul: Ayışığı kitapları, 2020.
• Spuler, Bertold. Cehân-ı İslâm Der Doran-ı Hilafet. Farçaya çev. Kamer Âryân. Tahran: Sıpehr, 1354.
• Taberî, Muhammed b. Cerir b. Yezîd. Tarihu’r-Rusul ve’l-Mulûk. 11 Cilt. Beyrut: Daru’t-Turâs, 2. Basım, 1387.
• Tarihu es-Siirdî. thk. Adday Şîr. İstanbul: Ma‘had Turasil Kurdi, 2010.
• The Chronicle of Theophanes Confessor. Byzantine and Near Eastern History AD 284-813. İngilizceye Tercüme Cyril Mango- Roger Scott. Oxford: Clarendon Press, 1997.
• The Chronicle of Michael the Great. Ermeniceden çev. Robert Bedrosian. New Jersey: Sources of the Armenian Tradition, 2013.
• Turun, Veysi. Farsça Eserlere Göre İran’ın Fethi ve Hz. Ömer. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Vâkıdî, Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Eslemî. el-Meğâzî, thk. Marsden Jones, 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-A‘lemî, 1989.
• Vâkıdî, Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Eslemî. Futûhu’ş-Şâm. 2 Cilt. Beyrût: Daru’l- Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
• Vasilyev, Aleksandr Aleksandroviç. Bizans İmparatorluğu Tarihi. çev. Arif Müfid Mansel, Ankara: Maarif Matbaası, 1943.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. İshâk. Târih-u’l-Ya‘kûbî. Farsçaya çev. Muhammed İbrahim Ayetî. 2 Cilt. Tahran: İntişarât-ı İlmî ve Ferhengî, 1395.
• Yârşatır, İhsan. Huzûr-ı İrânîyân Der Cehân-ı İslâm. Fasçaya çev. Feridun Meclisî. Tahran: Murvarîd, 1381.
• Yârşatır, İhsan. Tarih-i İran Ez Sulûkiyân Ta Furûpâşî-yi Sâsânîyân. Farsçaya çev. Hasan Enûşe. Tahran: Emîr Kebîr, 1380.
• Zerrînkûb, Abdulhoseyn. Tarih-i İran Ba‘d Ez İslâm. Tahran: Emîr Kebîr, 1383.