An Evaluation on the Allegations of Mass Christianization in Cyprus during the British Administration

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 1, 60 - 78, 30.06.2025

Mustafa Şengil

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2025.11.1.03

Öz

The weakening of the power of the Ottoman Empire in the last periods and the environment of self-expression brought to non-Muslim subjects by the Tanzimat Edict brought tanassur (christianization) incidents to the agenda. In the light of the letters, correspondence and information recorded in the registers regarding the tanassur incidents reflected to the center, it is seen that from time to time the news about the related incidents reached exaggerated figures. It has been observed that subjective information is given in different sources about the Muslims whose presence in Cyprus has been known since the Mamluk period, and that the conversions that took place in the natural course of history are attributed to different political reasons. Regarding the events of conversion in Cyprus, it is controversial whether the converts were Muslims who were Ottoman subjects, Muslims who converted to Islam after the Ottoman conquest of the island, or those who concealed their original religion and appeared Muslim after the conquest. In this context, this study will evaluate whether there were Christianization incidents in Cyprus during the last period of the Ottoman Empire and the British rule, whether the conversions were individual or communal, and the causes and consequences of individual or communal conversions recorded in the records. In the case of Cyprus, the reasons behind the social conversions that are stated to have taken place during the last period of the Ottoman Empire and during the British rule from 1878 onwards, and the religious and political consequences of these reasons are also important in terms of analyzing the current religious situation in Cyprus. The phenomenon of secret Christianity in Cyprus constitutes another critical aspect of the study. This practice, in which the islanders maintain their Christian faith in secret while outwardly appearing to have converted to Islam, is often associated with the fear of persecution of non-Muslims. However, the article reveals that such cases in Cyprus are driven by pragmatic considerations, such as avoiding tax or social penalties, rather than actual coercion. The evidence suggests that incidents of conversion or concealment were often influenced by personal and societal pressures and were similar to those that took place in other Ottoman territories such as Crete and the Balkans. Allegations of mass Christianization in Cyprus have been ongoing since the Ottoman conquest of the island. Mass conversions on the island are often portrayed by western scholars as the return of Christians who had converted to Islam during Ottoman rule to their previous faith. However, the study challenges this view, arguing that such narratives are often based on prejudice rather than historical fact. In response to this claim, the historical evidence shows that conversions in Cyprus were largely individual and shaped by personal, social and economic factors over the course of history. The study chronologically examines the news and developments in the sources, makes a historical evaluation and analyzes the concepts mentioned in the texts related to Christianization. The study does not present new data, but aims to analyze recent historical information in the light of existing data. The reasons behind the historical data and the extreme differences and the reasons for these differences constitute the main backbone of the study. Archival documents were utilized in the study and oral history studies were also taken into consideration.

Anahtar Kelimeler

History of Religions , Cyprus , Christianization , Secret Christianity , Conversion

Etik Beyan

The author declares that research and publication ethics have been followed in this article.

Destekleyen Kurum

The author declares that no finance/incentives were used in the study.

Kıbrıs’ta İngiliz İdaresi Dönemi’nde Toplu Hıristiyanlaşma İddiaları Hakkında Bir Değerlendirme

Öz

Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde gücünün zayıflaması ve Tanzimat Fermanı’nın gayrimüslim tebaaya getirmiş olduğu kendini daha rahat ifade etme ortamında tanassur hadiseleri gündeme gelmiştir. Merkeze yansıyan tanassur hadiseleri ile ilgili mektuplar, yazışmalar ve sicillere geçen bilgiler ışığında zaman zaman ilgili haberlerin afaki rakamlara çıktığı görülmektedir. Memlükler döneminden itibaren Kıbrıs’ta varlığı bilinen Müslümanlar ile ilgili de farklı kaynaklarda subjektif bilgilerin verildiği, tarihin doğal akışında gerçekleşen din değiştirme durumlarının farklı siyasi sebeplere bağlandığı gözlemlenmiştir. Kıbrıs’ta tanassur hadiseleri ile ilgili olarak tanassur eden kişilerin Osmanlı tebaası Müslümanlardan mı, Osmanlı’nın adayı fethi ile birlikte Müslüman olanlardan mı yoksa fetih ile birlikte asıl dinini gizleyerek Müslüman görünenlerden mi gerçekleştiği tartışmalıdır. Bu bağlamda çalışmada özellikle Osmanlı’nın son dönemi ve İngiliz idaresi döneminde Kıbrıs’ta Hıristiyanlaşma hadiselerinin olup olmadığı, gerçekleşen tanassur hadiselerinin bireysel mi toplumsal mı olduğu, bireysel ya da toplumsal din değiştirmelerin kayıtlara geçen sebep ve sonuçları değerlendirilecektir. Kıbrıs özelinde, Osmanlı’nın son döneminde ve 1878 yılından itibaren İngiliz idaresi döneminde gerçekleştiği ifade edilen ve kaynaklarda geçen toplumsal din değiştirme haberlerinin arka planında yatan sebepler ve bu sebeplerin dinî ve siyasi sonuçları Kıbrıs’ta bugünkü dinî durumun analiz edilmesi açısından da önem arz etmektedir. Kıbrıs'ta gizli Hıristiyanlık olgusu, çalışmanın bir diğer kritik yönünü oluşturmaktadır. Ada insanlarının Hıristiyan inançlarını gizli bir şekilde devam ettirirken, dışarıdan İslam'ı kabul etmiş gibi göründükleri bu uygulama, genellikle Müslüman olmayanlara eziyet edilmesi korkusuyla ilişkilendirilmektedir. Ancak makale, Kıbrıs'taki bu tür vakaların gerçek bir zorlamadan ziyade, vergi veya sosyal cezalardan kaçınmak gibi pragmatik düşüncelerden kaynaklandığını ortaya koymaktadır. Konu ile ilgili bulgular din değiştirme veya gizleme ile ilgili hadiselerin genellikle kişisel ve toplumsal baskıların etkisi ile Girit ve Balkanlar gibi diğer Osmanlı topraklarında gerçekleşen hadiselerle benzerlik gösterdiğine işaret etmektedir. Kıbrıs’ta toplu Hıristiyanlaşma iddiaları Osmanlı’nın adayı fethinden bugüne değin devam etmektedir. Adada toplu din değiştirme olayları batılı araştırmacılar tarafından genellikle Osmanlı idaresi sırasında İslam'a geçmiş olan Hıristiyanların önceki inançlarına dönüşü olarak tasvir edilmektedir. Ancak çalışma, bu tür anlatıların genellikle tarihsel gerçeklerden ziyade önyargılarla kaleme alındığını savunarak bu görüşe itiraz etmektedir. Bu iddiaya bir cevap olarak tarihsel veriler Kıbrıs'ta din değiştirmelerin büyük ölçüde bireysel olduğunu, kişisel, sosyal ve ekonomik faktörlerin etkisiyle tarihi süreç içerisinde şekillendiğini göstermektedir. Çalışmada kronolojik olarak kaynaklardaki haberler ve gelişmeler ele alınmış, tarihsel değerlendirmesi yapılmış ve Hıristiyanlaşma ile ilgili metinlerde geçen kavramların analizi gerçekleştirilmiştir. Çalışma yeni bir veri ortaya koymayıp var olan veriler ışığında yakın tarihi bilgilerin bir analizini yapmayı hedeflemektedir. Tarihsel verilerin arkasında yatan sebepler ve aşırı farklar ile bu farkların sebepleri çalışmanın ana omurgasını oluşturmaktadır. Çalışmada arşiv belgelerinden istifade edilmiş, sözlü tarih çalışmaları da dikkate alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi , Kıbrıs , Hıristiyanlaşma , Gizli Hıristiyanlık , Din Değiştirme

Etik Beyan

Yazar bu makalede araştırma ve yayın etiğine uyulduğunu beyan etmektedir.

Destekleyen Kurum

Yazar, çalışmada herhangi bir finans/teşvik kullanılmadığını beyan etmektedir.

Kaynakça

• Akgün, Sibel. “Kıbrıslı Müslüman Türklerin Siyasi ve Toplumsal Gruplaşma Örneği Olarak “Kadıcılar-Müftücüler/Müftücüler-Evkafçılar (1878-1914)”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 6/2 (25 Nisan 2017), 1150-1171. https://doi.org/10.15869/itobiad.302052
• Altan, Mustafa Haşim. “Osmanlı Döneminde Kıbrıslı Hıristiyanlara Tanınan Ayrıcalıklar ve Sonuçları”. Tarih Boyunca Türklerde İnsani Değerler ve İnsan Hakları (Osmanlı İmparatorluğu Dönemi). 2/383-416. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, 1993.
• An, Ahmet. Kıbrıs’ın Yetiştirdiği Değerler (1782-1899). Ankara: Akçağ Yayınları, 2002.
• Andreadis, Yorgo. Gizli Din Taşıyanlar. çev. Attila Tuygan. İstanbul: Belge Yayınları, 1999.
• Aslan, Halide. “Tanzimat Döneminde Dini Değişim Halleri: İhtida- Gizli Din- Tanassur ve Osmanlı”. Toplum Bilimleri Dergisi 6/12 (2012), 55-82.
• Ateşin, Hüseyin Mehmet. Kıbrıs’ta İslâmı̂ Kimlik Dâvâsı. İstanbul: Marifet Yayınları, 1996.
• Baker, Samuel White. Cyprus as I Saw It in 1879. London: Macmillan, 1879. http://archive.org/details/cyprusasisawitin00bakeuoft
• Bal, Rıdvan. “Kıbrıs’ta Azınlıklar ve KKTC’nin Bölünmüş Azınlığı: Maronitler”. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi 61 (01 Temmuz 2017), 8-25.
• Beckingham, Charles Fraser. “Kıbrıs Türkleri”. çev. M. Akif Erdoğru. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2019), 143-156.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi [DH.MKT]. No. 1010, Gömlek No. 77. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvî Maruzât Evrakı [Y.MTV]. No. 209, Gömlek No. 89. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Braude, Benjamin (ed.). Christians and Jews in the Ottoman Empire. Boulder, Colo: Lynne Rienner Publishers, Inc., The Abridged Edition, with A New Introduction., 2014.
• Bryer, Antony. “The Crypto-Christians of the Pontos and Consul William Gifford Palgrave of Trebizond”. Deltio Kentrou Mikraasiatikon Spoudon 4 (1983), 13-68.
• Cobham, Claude Delaval. Excerpta Cypria: Materials for a History of Cyprus. Cambridge: Cambridge University Press, 1908.
• Çakılcı, Diren. “İngiliz Döneminde Kıbrıs’ta Tenassur (Hristiyanlaştırma) Hakkında Bir Rapor”. 9. Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi Bildirileri. ed. Naciye Doratlı. 69-77. Mağusa: Doğu Akdeniz Üniversitesi Yayınları, 2015. http://i-rep.emu.edu.tr:8080/xmlui/handle/11129/4135
• Çoban, Bekir Zakir. “Sebilürreşad Dergisinde Hıristiyanlık ve Papalık”. Tarih ve Gelecek Dergisi 4/2 (24 Ağustos 2018), 8-26. https://doi.org/10.21551/jhf.431932
• Dietzel, Irene - Makrides, Vasilios N. “Ethno-Religious Coexistence and Plurality in Cyprus under British Rule (1878—1960)”. Social Compass 56/1 (Mart 2009), 69-83. https://doi.org/10.1177/0037768608100343
• Edip, Eşref. “Kıbrıs Müslümanlarını Hıristiyanlaştırma Faaliyeti”. Sebilürreşad 2/38 (Nisan 1949), 201.
• Erdengiz, Ahmet. “Osmanlı İmparatorluğu Topraklarında ve Kıbrıs’ta Gizli Hristiyanlar”. Halkbilim 4 (1991), 19-24.
• Erdönmez, Celâl. Şeriyye Sicillerine Göre Kıbrıs’ta Toplum Yapısı (1839-1856). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Erdönmez, Celâl. “Şer’iyye Sicillerine Göre Tanzimat Dönemi’nde Kıbrıs’ta Bir İrtidâd ve Tanassur Vakası”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 10/1 (2008), 99-123.
• Gregory, Abu’l Farac (Bar Hebraeus). Abu’l-Farac Tarihi. çev. Ömer Rıza Doğrul. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1945.
• Hikmet, Mustafa. “Bir Türk Genci Hıristiyan Oldu”. Sebilürreşad 8/176 (Temmuz 1954), 12.
• Hill, Sir George Francis. A History of Cyprus. 4 Cilt. Cambridge: Cambridge University Press, 1952.
• Işık, Ayhan. “Son Dönem Huzur Dersleri Mukarrirlerinden Mustafa Şükrü Efendi”. Din ve Hayat 5 (2008), 46-49.
• İnce, İrfan. “Ridde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/88-91. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• İpek, Yasin. “Subhi Ezel Mirza Yahya ve Ezeliler”. Bilimname 45 (31 Ekim 2021), 43-78. https://doi.org/10.28949/bilimname.951638
• Jennings, Ronald C. Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640. New York: New York University Press, 1993.
• Kaya, Mert. “Belleğin Öteki Sığınağı: Müslümanlaş(tırıl)mış Rumlarda Spiritüel Aktarımlar”. Moment Dergi 11/1 (10 Temmuz 2024), 164-184. https://doi.org/10.17572/mj2024.1.164-184
• Kellner-Heinkele, Barbara. “Bir Osmanlı Kadısının Girit’te Çektiği Çileler”. çev. Gül Çağalı Güven - Saadet Öztürk. Osmanlı İmparatorluğunda Doğal Afetler. ed. Elizabeth Zachariadou. 200-208. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2001.
• Konur, İsmet. Kıbrıs Türkleri 1938. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1938.
• Kruse, Thorsten vd. (ed.). When the Cemetery Becomes Political: Dealing with the Religious Heritage in Multi-Ethnic Regions. Germany: Waxmann Verlag, 2020.
• Kyrris, Costas P. History of Cyprus: With an Introduction to the Geography of Cyprus. Nicosia, Cyprus: Lampousa Publications, 1996.
• MAA, KKTC Millî Arşiv ve Araştırma Dairesi. Fetva Eminliği Belgeleri [FE]. Kutu. 6, Dosya. 46, Gömlek. 77, Belge. 4.
• MAA, KKTC Millî Arşiv ve Araştırma Dairesi. Fetva Eminliği Belgeleri [FE]. Kutu. 6, Dosya. 46, Gömlek. 77, Belge. 2-6.
• Michel, R. L. N. “Muslim-Christian Sect in Cyprus”. The Nineteenth Century Journal 63 (Mayıs 1908), 751-762.
• Morgan, Tabitha. Sweet and Bitter Island: A History of the British in Cyprus. London: I. B. Tauris, 2010.
• Nesim, Ali. Batmayan Eğitim Güneşlerimiz: Kıbrıs Türk Eğitimi Hakkında Bir Araştırma. Lefkoşa: K.K.T.C. Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Ortaylı, İlber. “Tanzimat Döneminde Tanassur ve Din Değiştirme Olayları”. Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu. 481-487. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1994.
• Özdemi̇r, Muharrem. “Belgesel Senaryosu Aracılığıyla Sözlü Tarih Aktarımı: ‘Gürpınar/Ayia Marina’ Çalışması”. Kıbrıs’ın Asyalı Geçmişi. ed. Gökçe Yükselen Peler - Zeki Akçam. 403-479. İstanbul: Hiper Yayın, 2024.
• Peler, Gökçe Yükselen. “Kıbrıs’ta Osmanlı Öncesi Türk Askerî Varlığı”. Kıbrıs’ta Osmanlı Öncesi Türkler Sempozyumu: I. Uluslararası Bildiri Tam Metin Kitabı, 13/15 Mayıs 2019, Haspolat/Lefkoşa. ed. Zeki Akçam. 138-142. İstanbul: Hiperlink, 2020.
• Peler, Gökçe Yükselen. “Osmanlı ve İngiliz Dönemi Kıbrıs’ında Tanassur”. Fethinin 450. Yılında Kıbrıs Adası. ed. Zeki Akçam. 167-181. İstanbul: Hiperyayın, 2022.
• Rruga, İlir. “Osmanlı İdaresinde Arnavutluk’ta Görülen Kripto (Gizli) Hıristiyanlar Üzerine Genel Bir Değerlendirme”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 6/2 (Aralık 2020), 1237-1268. https://doi.org/10.47424/tasavvur.804550
• Savvides, Petros. “The Islamification of Occupied Cyprus: A Religious Affair or Political Engineering?” When the Cemetery Becomes Political: Dealing with the Religious Heritage in Multi-Ethnic Regions. ed. Thorsten Kruse vd. 63-106. Germany: Waxmann Verlag, 2020.
• Skendi, Stavro. “Crypto-Christianity in the Balkan Area under the Ottomans”. Slavic Review 26/2 (Haziran 1967), 227-246. https://doi.org/10.2307/2492452
• Storrs, Ronald. Orientations. London: I. Nicholson & Watson, 1937.
• Storrs, Sir Ronald - O’Brien, Bryan Justin. The Handbook of Cyprus. London: Christophers, 1930.
• Şahin, İsmail vd. “Barış Harekâtı Sonrasında Türkiye’den Kıbrıs’a Yapılan Göçler ve Tatbik Edilen İskân Politikası”. Turkish Studies 8/7 (Ocak 2013), 599-630. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.5225
• Şahin, İsmail. Kıbrıs’ın Sosyal Tarihi (Tarihi Arka Planı ve 1945-1974 Arası Olayları). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Türk, İbrahim. “İngiliz İdaresi Kıbrıs’ında Bir Osmanlı Âlimi: Hürremzāde Mehmet Hakkı Efendi ve Eserleri”. Kisbu İlahiyat Dergisi 3 (15 Haziran 2020), 79-94.
• Türk, İbrahim. Kıbrıs Fetva Emini Hürremzâde Mehmed Hakkı Efendi ve Fetvaları. ed. Mahmut Samar. İstanbul: Kitap Dünyası, 2022.
• Türkan, Ahmet. Osmanlı’da Kripto Hristiyanlar. İstanbul: Kitabevi, 2012.
• Türkan, Ahmet. “Tanzimat’tan Sonra Osmanlı Devleti’nde Tanassur Olayları ve Akdağmadeni’ndeki Gizli Hristiyan İstavriler”. Türk-İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi 10 (2010), 141-174.