Çorum Halkevi’nin 100. Yılı: Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarisinin İzleri ve Kentteki Rolü

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 1, 235 - 271, 30.06.2025

Oktay Gündogdu , Muhammed Fatih Acer

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2025.11.1.11

Öz

Erken Cumhuriyet Dönemine tarihlendirilen ve süreç içerisinde farklı işlevlerle (Kütüphane, Parti Binası, Maarif Müzesi, Dükkân, Türk Ocağı, Muallimler Birliği, Halkevi, Evkaf ve Tapu Dairesi, Nikah Salonu, Belediye Binası, Millet Kütüphanesi vb.) kullanılan yapı, kentin önemli destinasyonlarından birisi olarak çeşitli roller üstlenmiştir. İlk olarak kütüphane amacıyla açılan bina, özellikle Halkevi olarak faaliyet sürdürdüğü dönemde, Çorum’un önemli sosyo-kültürel merkezlerinden biri haline gelmiştir. Halkevi; Köycülük, Dil ve Tarih, Spor, Güzel Sanatlar ve İçtimai Yardım şubeleriyle birçok alanda faaliyetler düzenleyerek halkın gelişimine katkı sağlamıştır. Her dönemde parti veya belediye hizmetlerinin binada bulunması yapının siyasi yönden önemini göstermektedir. İnşa edildiği dönemden bugüne kadar Çorum’un kent meydanı ve ana caddesiyle ilişkisi oldukça önemlidir. Günümüzde binanın çevresinde gelişen meydan düzenlemesi devam etmektedir. Saat kulesinin doğusunda konumlanan yapı, dikdörtgen planlı olup doğu-batı ekseninde uzanmaktadır. İki katlı olarak tasarlanan yapının inşasına 1923 yılında başlanmış ve 1925 yılında tamamlanmıştır. Katların cephelerinde pencere formları, kemer sistemleri ve silmeleriyle ulusal mimarlık akımının özelliklerini yansıtmaktadır. Bu çalışmada taş binanın; plan, cephe ve malzeme gibi mimari özellikleri, kütle-konum ilişkileri, kentle kurduğu rasyonel ilişkiler ve sosyo-kültürel nitelikleri incelenmiştir. Yapının inşa tarihinden günümüze kadar kullanımını kapsayan (1923-2025) bu çalışma; dönemin arşiv kayıtları, yerel gazeteler, eski fotoğraflar, sahadan elde edilen mimari veriler üzerinden değerlendirilmiştir. Özellikle farklı dönemlerde yapının müdahalelere maruz kaldığı belgelerle tespit edilmiş ve mevcut haliyle karşılaştırmalı değerlendirmesi yapılmıştır. Müdahaleler sonucunda yapının cephe tasarımında bozulmalar meydana gelmiş, iç mekânın özgünlüğü korunamamıştır. Başkanlık Cumhuriyet Arşiv kayıtlarında yapının tamir dönemlerine ait plan, kesit ve görünüşlerle; günümüzdeki halini belgeleyen çizimlere ilk defa bu çalışmada yer verilmiştir. Arşiv kayıtlarından, yapıyla ilgili önemli bilgilere ulaşılmıştır. Eklemeler, cephe düzenlemeleri, çeşitli dönemlerdeki plan özellikleri, malzeme kullanımı, çevre düzenlemesi, yapının içinde faaliyet gösteren kurumlar ve yapının durumu hakkında genel bilgilere ulaşılmış ve değerlendirilmiştir. Ayrıca halkevleri ve birinci ulusal mimarlık döneminin ele alındığı çalışmalar incelenmiş ve taş binanın çevresiyle benzerlik ve farklılıkları analiz edilmiştir. Çorum’da taş binanın eski fotoğraflarına Çorum’da öne çıkan şahsiyetlerden ulaşılmış ve kendilerinden izin alınarak kullanılmıştır. Bu fotoğrafları elimizdeki arşiv kayıtlarıyla karşılaştırarak edinilen bilgiler doğrulanmış, bu sayede çalışmaya önemli katkılar sunmuştur. Yapının tasarımı ve inşa süreci, döneminin özelliklerini yansıtması ve günümüze kadar ulaşan nitelikleriyle literatüre önemli bir katkı sunmaktadır. Kat planlarında bugüne kadar yayınlarda geçmeyen bodrum kat düzenlemesi, cephelerdeki eklemelerin izah edilmesi ve peyzajına yönelik verilen bilgilerle gelecekte yapılacak çalışmalara önemli katkılar sunacağı değerlendirilmektedir. Yapının açılış yılının 100. sene-i devriyesine ithafen hazırlanan bu çalışma, kentin kültürel belliğini tescillemesi, yapıdan gelen verilerle sanat tarihine yenilikler kazandırması, gelecek nesillere yapının tanıtılarak korunması ve yaşatılmasına katkı sunması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslam Sanatları Tarihi , Çorum , Halkevi , Kütüphane , Taş Bina , Birinci Ulusal Mimarlık Akımı.

Teşekkür

Çizim ve fotoğrafların temini noktasında destek sağladığı için Çorum Belediyesi'ne; eski fotoğrafları kullanmamıza müsaade ettikleri için Şevket Erzen'e, Mustafa Alın'a ve İbrahim Gençkurt'a teşekkür ederiz.

100th Anniversary of Çorum People's House: Traces of Early Republican Architecture and Its Role in the City

Öz

The building, which is dated to the Early Republican Period and used with different functions in the process (Library, Party Building, Education Museum, Shop, Turkish Hearth, Teachers' Union, People's House, Houses and Land Registry Office, Wedding Hall, Municipality Building, National Library etc.), has assumed various roles as one of the important destinations of the city. The building, which was first opened for the purpose of library, has become one of the important socio-cultural centres of Çorum, especially during the period when it continued to operate as a People's House. The People's House contributed to the development of the people by organising activities in many fields with the branches of Peasantry, Language and History, Sports, Fine Arts and Social Aid. The presence of party or municipality services in the building in every period shows the political importance of the building. From the period it was built until today, its relationship with the city square and main street of Çorum is very important. Today, the square arrangement still continues around the building. Located approximately east of the clock tower, the building has a rectangular plan and extends on the east-west axis. The construction of the two-storey building started in 1923 and was completed in 1925. It reflects the characteristics of the national architecture movement with its window forms, arch systems and mouldings on the facades of the floors. In this study, the architectural features of the stone building such as plan, façade and material, mass-location relations, rational relations with the city and socio-cultural qualities were analysed. This study, which covers the use of the building from the date of construction to the present day (1923-2025); archive records of the period, local newspapers, old photographs, architectural data obtained from the field were evaluated. In particular, it was determined with documents that the building was subjected to interventions in different periods and a comparative evaluation was made with its current state. As a result of the interventions, deterioration occurred in the facade design of the building and the originality of the interior could not be preserved. In this study, plans, sections and elevations of the building's repair periods and drawings documenting its current state are included for the first time in the records of the Presidency of the Republic Archive. Important information about the building was obtained from the archive records. General information about the additions, façade arrangements, plan features in various periods, use of materials, landscaping, institutions operating in the building and the condition of the building were obtained and evaluated. In addition, the studies on public houses and the first national architecture period were examined and the similarities and differences of the stone building with its surroundings were analysed. Old photographs of the stone building in Çorum were obtained from prominent personalities in Çorum and used with their permission. The information obtained by comparing these photographs with the archive records in our possession was verified, thus making significant contributions to the study. The design and construction process of the building reflects the characteristics of its period and makes an important contribution to the literature with its qualities that have survived to the present day. It is evaluated that the basement floor arrangement in the floor plans, which has not been mentioned in the publications so far, will make important contributions to future studies with the explanation of the additions on the facades and the information about the landscape. This study, which is dedicated to the 100th anniversary of the opening of the building, is aimed to register the cultural memory of the city, to bring innovations to the history of art with the data from the building, and to contribute to the protection and preservation of the building by introducing it to future generations.

Anahtar Kelimeler

History of Turkish-Islamic Arts , Çorum , People , Library , Stone Building , First National Architecture Movement.

Kaynakça

• Bayraktar, Nuray. Halkevlerinin Ülke Kültürüne, İnsanın Gelişimi ve Dönüşümü Açısından Katkıları ve Öneriler. Ankara: Halkevleri Yayınları, 1. Baskı, 1999.
• BCA, Başkanlık Cumhuriyet Arşivi. Cumhuriyet Halk Partisi [490-1-0-0]. No. 1690, Gömlek No. 872.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. Plan, Proje ve Krokiler [PLK.p]. No. 785.
• Bozdoğan, Sibel. Modernizm ve Ulusun İnşası Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde Mimari Kültür. İstanbul: Metis Yayınları, 2002.
• Bulut, Mustafa. Sivas’taki Geç Dönem Kamu Yapıları. Sivas: Sivas 1000 Temel Eser, 2019.
• Can, Yılmaz. İslâm Şehirlerinin Fizikî Yapısı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 3. Baskı, 2021.
• CHF, Halkevleri Talimatnamesi. Türkiye: Hakimiyet-i Milliye Matbaası, 1932. 15 Ocak 2025. https://acikerisim.tbmm.gov.tr/items/aaf84d72-005a-4e8a-b4da-52f03d7ff1fc/full
• Çeçen, Anıl. Halkevleri. Ankara: Gündoğan Yayınları, 2. Basım 1990.
• Çorum Belediyesi. “Mehmet Tatlısu, Kütüphanesini Belediyeye Bağışladı”. Erişim 17 Kasım 2025.https://www.corum.bel.tr/haberler/mehmet-tatlisu-kutuphanesini belediyeye-bagisladi
• Çorum Gazetesi. “Çorum Halkevi” (1 Mart 1933), 1.
• Çorum İl Yıllığı. Ankara: Dönmez Ofset, 1968.
• Çubukçu, Emre. “Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarisinde Ulusal Kimlik Arayışı: Ankara’daki Kamu Yapıları”. Kültür Araştırmaları Dergisi 9 (Haziran 2021), 359-378. https://doi.org/10.46250/kulturder.902838
• Demiryürek, Meral - Ozulu, Abdulkadir. Eşref Ertekin’in Günlüklerinden Bir Zamanlar Çorum Ankara: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları, 2. Baskı, 2020.
• Durukan, Ayşe – Ulusu Uraz, Türkan. “Cumhuriyetin Kültür Kurumu Olarak Halkevi Binaları”. İstanbul Teknik Üniversitesi Dergisi 7/1 (Mart 2008), 38-49.
• Dündar, Abdulkadir. “Bir Haritaya Göre XIX. Yüzyılın Sonlarında Çorum Şehri ve Mimari Yapıları”. Osmanlı Döneminde Çorum Sempozyumu 1-3 Ekim 2004. ed. Ahmet Sezikli vd. 227-248. Çorum: TDV Yayınevi, 2006.
• Gündoğar, Muzaffer. Çorum Halkevi ve Çorumlu Dergisi. Ankara: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları, 2022.
• Kara, Adem. Cumhuriyet Döneminde Kalkınmanın Mihenk Taşı Halkevleri (1932-1951). Ankara: 24 Saat Yayıncılık, 2006.
• Karadurak, Remzi. Harf İnkılabının Çorum Basınındaki Yansımaları. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Kolay, Emre - Yavuzyılmaz, Ahmet. “Cumhuriyet Dönemi Banka Binalarından Bir Örnek: T.C. Merkez Bankası Samsun Şubesi Binası”. Sanat Tarihi Dergisi 31/1 (Nisan 2022), 483-505. https://doi.org/10.29135/std.1015435
• Kolay, Emre. Amasya İl Merkezinde Geç Dönem Kamu Yapıları (1848-1947). Samsun: On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Mülayim, Selçuk. "Kemer". Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) İslâm Ansiklopedisi. 25/252. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Ortakcı, Altuğ. “Halkevlerinde Yapılan Köy Gezilerine İçerden Bir Bakış: Eşref Ertekin’in Günlükleri”. Abdulkadir Ozulu’ya Armağan. ed. Turhan Candan vd. 116-142. Ankara: Dumat Ofset, 2018.
• Özdemir, Yavuz - Aktaş, Elif. “Halkevleri (1932’den 1951’e)”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 45 (2011), 235-262.
• Parlak, Özge - Yaldız, Esra. “Konya Devlet Tiyatrosu (Halkevi) Binasının Modern Mimarlık Mirası Kapsamında Değerlendirilmesi”. Türk İslâm Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 17/34 (Mart 2022), 223-252.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “1927’nin Çorum’u”. Hakimiyet Gazetesi (22.11.2000).
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Çorum Hasan Paşa Kütüphanesi’nde Bulunan İslâm Tarihi ile İlgili Yazmalar I”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1(2002), 294-315.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Milli Kütüphane 1341 (1925)”. Hakimiyet Gazetesi (01.02.1997), Gazete Eki 1.
• Sözen, Metin. Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı (1923-1983). Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1984.
• Tekeli, İlhan. “1923-1950 Döneminde Çorum’daki Gelişmeler”. 5. Hitit Festivali Komitesi Çorum Tarihi. 4/231-275. Ankara: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları, 2023.
• Topçubaşı, Mine. 19. Yüzyılda Kastamonu Eyaleti’nde Kamu Yapıları ve Yeniden Kullanım Sorunları. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Üniversitesi, Doktora Tezi, 2009.
• Türkmen, İsmet. Kastamonu Halkevi ve Türkiye’nin Modernleşme Sürecine Katkıları (1932-1951). Ankara: Berikan Yayınevi, 2013.
• Yaldız, Esra - Parlak, Özge. “Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi Kamu Yapıları”. Socıal Scıences Studıes Journal (SSS Journal) 4/24 (Kasım 2018), 4930-4947. http://dx.doi.org/10.26449/sssj.947