Bitlis’te Bilinmeyen Bir Tek Nefli-Kubbeli Yapı: Dörtağaç-Kamah Kilisesi

Yıl 2025, Sayı: Van Gölü Havzası Özel Sayısı, 241 - 254, 30.10.2025

Muhammet Erşed Tokat

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1675816

Öz

Van Gölü Havzasının önemli kentlerinden biri olan Bitlis, tarihsel süreçte birçok uygarlığa ev sahipliği yapmış önemli bir konumda yer almaktadır. Erken Hıristiyanlık Dönemi’nden itibaren dini müesseselere ev sahipliği yaptığı bilinen bölgede orta çağ sonrasında da birçok eser ortaya konmuştur. Bitlis’in kuzeyindeki Dörtağaç Köyü’nde yer alan Kamah Kilisesinin tarihsel geçmişi ve mimari özelliklerini ele almayı amaçlayan çalışmayla yapının Bitlis ve çevresindeki kilise mimarisi içerisindeki yeri ortaya konmuştur. Tek nefli küçük boyutlu köy kiliseleri içerisinde kendine özgü bir düzenlemeye sahip olduğu anlaşılan Kamah Kilisesinin Van Gölü çevresindeki benzer planlamaya sahip örneklerden temel bazı farklılıkları bünyesinde barındırmaktadır. Kare planlı bir naos ve doğudaki yarım daire formlu apsisten oluştan düzende, Van Gölü çevresindeki benzer yapılarda yer alan batı yöndeki iç narteksin bulunmadığı ve kubbenin de dıştan düz örtüyle örtüldüğü ortaya konmuştur. Genel olarak tonoz örtülü örneklerde görülen bu düz örtü düzenlemesinin Kamah Kilisesi örneğinde kubbeye sahip olması ünik bir karakterde olduğunu göstermesi açısından önemlidir. Yapıda herhangi bir yapım kitabesi bulunmamasına rağmen cephelerde ve iç mekandaki duvarlarda bulunan dua yazıtlarındaki bilgilerden yapının 17. yüzyılda inşa edilmiş olduğu düşünülmüş; yine giriş kapısındaki süsleme unsurlarının Van Gölü Havzasındaki örneklerle olan benzerliğinden yola çıkarak söz konusu yüzyılda inşa edildiği anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bitlis , Hıristiyan Mimarisi , Ermeni Sanatı , Kubbeli Kilise , Tek Nefli Kilise

Etik Beyan

Çalışmada araştırma ve yayın etiğine uyulduğunu taahhüt ederim.

Destekleyen Kurum

Bitlis Eğitim ve Tanıtma Vakfı (BETAV)

An Unknown Single Nave-Domed Building in Bitlis: Dörtağaç-Kamakh Church

Öz

Bitlis, one of the important cities of Lake Van Basin, has an important location that has hosted many civilizations throughout history. It is known that the region hosted religious institutions since the Early Christian Period and many architectural structures have been created in the post-medieval period. The study, which aims to address the historical background and architectural features of the Kamakh Church located in Dörtağaç Village in the north of Bitlis, has revealed the place of the structure in the church architecture of Bitlis and its surroundings. It has been understood that the Kamakh Church, which has a unique arrangement among the single-nave small-sized village churches, has some fundamental differences from the examples with similar planning around Lake Van. It has been revealed that the inner narthex on the west side, which is found in similar structures around Lake Van, does not exist in the order consisting of a square-planned naos and a semicircular apse in the east, and the dome is covered with a flat cover from the outside. It is important that this flat cover arrangement, which is generally seen in vaulted examples, has a dome in the Kamakh Church example, indicating that it has a unique character. Although there is no construction inscription on the structure, it is thought that the structure was built in the 17th century based on the information in the prayer inscriptions on the facades and interior walls; and again, based on the similarity of the decorative elements on the gate with the examples in the Lake Van Basin, it was understood that it was built in the said century.

Anahtar Kelimeler

Bitlis , Christian Architecture , Armenian Art , Domed Church , Single Nave Church

Kaynakça

• Ahunbay, M. (1997). Ermeni Mimarlığı ve Sanatı. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi (Cilt I, s. 537-542) içinde. Yem Yayın.
• Altunay, E. (1994). 1540 (H. 947) Tarihli Tahrir Defterine Göre Bitlis Sancağı (Tez No. 32206). [Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Artsruni, T. (1985). History of The House of The Artsrunik’. (Robert W. Thomson, Çev.). Wayne State University Press.
• Aydın, M. (2013). Yahya. İslam Ansiklopedisi (Cilt 43, s. 232-234) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı.
• Aytüre, S. ve Şen, K. (2021). Anadolu’nun 11.Yüzyılında Bizans ve Bitlis. Korkmaz Şen (Ed.), Sanatın Yolculuğunda Bir Durak Eserleriyle Bitlis Kalesi (ss.25-42) içinde. İdeal Kültür Yayınları.
• Bachmann, W. (1913). Kirchen und Moscheen in Armenien und Kurdistan. J.C.Hinrichs Buchhandlung.
• Beyaztaş, A.K. (2020). Erzincan’daki Hristiyan Dini Mimarisi (Tez No. 659625). [Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Biçer, A. (2019). Ahlat-Malazgirt Yapı Taşlarının Isıl ve Mekanik Özellikleri, Fırat Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, 31(2), 301-307. https://doi.org/10.35234/fumbd.613298
• Bitlisi, Şeref Han. (2024). Şerefname (9. Baskı, Cilt 1), (Abdullah Yegin, Çev.), Nubihar Yayınları.
• Bozoğlu Bay, İ. (2019). Kars ve Van Kiliselerinin Cephe Düzenlemeleri (10.-13. yy.) (Tez No. 600616), [Doktora Tezi, Pamukkale Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Chorenensis, M. (1736). Historiae Armeniacae, (Gulielmus & Georgius, Gul Whistoni, Eds.). Joannem Whistonum. Clair-Tissdall, W. St. (1897). The Conversion of Armenia to The Christian Faith. The Religious Tract Society.
• Çakmak, Ş. (2006). Hüzünlü Kent Harput. Sanat Tarihi Dergisi, XV/2, 137-163.
• De Glak, Z. (1867). Histoire de Daron, (Victor Langlois, Ed.), Collection des Historiens Anciens et Modernes de L’Armenie, (Tome I), 333-355 içinde. Imprimeurs de L’Institut.
• Donabedian, P. (2008). L’âge D’or de L’architecture Arménienne. Parenthèses Editions.
• Erdoğan, S. ve Şen, K. (2019). Yeşil Segedik (Gökçe) Kaya Mezarları ve Surp Kevork (Kahraman Segedik) Kilisesi. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 34, 287-306. https://doi.org/10.30794/pausbed.396792
• Ergün, S. (2017). Bayburt’taki Hıristiyan Dini Mimarisi (Tez No. 480394). [Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Gevrek, A.İ. ve Kazancı, N. (1991). İgnimbrit: Oluşumu ve Özellikleri, Jeoloji Mühendisliği (38), 39-42.
• Grousset, R. (2006). Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi. (Sosi Dolanoğlu, Çev.) Aras Yayıncılık.
• İbnü’l Esir. (1991a). İslam Tarihi El-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi (Cilt II), (M. Beşir Eryarsoy, Çev.), Bahar Yayınları.
• İbnü’l Esir. (1991b). İslam Tarihi El-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi (Cilt VII), (Ahmet Ağırakça, Çev.), Bahar Yayınları.
• İpşiroğlu, M.Ş. (2021). Ahtamar Kilisesi (3. baskı). (Alev Yalınız, Çev. ). Yapı Kredi Yayınları.
• Karaca, Y. (2007). Bitlis Değirmenaltı Köyü Saint Anania Manastırı, (Oktay Belli, Ed.), II. Van Gölü Havzası Sempozyumu (s. 122-131) içinde, Bitlis Valiliği.
• Karaca, Y. (2018). Van Gevaş Altınsaç (Ganjak) Köyü Kiliseleri. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi 5(17), 126-169. http://dx.doi.org/10.16989/TIDSAD.1528
• Karaca, Y. ve Kızgın, E.E. (2021). Yedikilise Manastırı (Varagavank) Girişleri ve Süsleme Özellikleri Üzerine Bir Değerlendirme. Uluslararası Sanat ve Estetik Dergisi 4(6), 127-174. http://dx.doi.org/10.29228/usved.51416
• Kennedy, J. (1904). The Indians in Armenia, 130 B.C.-300 A.D. Journal of The Royal Asiatic Society, April, 309-314.
• Koch, G. (2007). Erken Hıristiyan Sanatı. (Ayşe Aydın, Çev.). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Konyar, E. (2022). Urartu: Aşiretten Devlete. Homer Kitabevi.
• Köroğlu, K. (2022). Urartu: Krallık ve Aşiretler. (K. Köroğlu ve E. Konyar, Ed.), Urartu Doğu’da Değişim (2. baskı, s. 1-35) içinde. Yapı Kredi Yayınları.
• Lynch, H.F.B. (1901). Armenia Travels and Studies. Vol. II. Longman, Green and Co.
• Mercangöz, Z. (1995). Ortaçağ’da Van, Hıristiyan Dönemi. Van, 75-104, Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Öztürker Demir, H.C. (2022a). Bitlis’te Az Bilinen Bir Anıtsal Mimari Örneği: Yumurtatepe (Papşin) Kilisesi, Tojdac, 12(4), 1010-1025.
• Öztürker Demir, H.C. (2022b). Osmanlı İktisat Tarihinde Önemli Bir Maddi Kültür Eseri Olan Sikkeler Üzerine Değerlendirme: Hasankeyf Müzesi Osmanlı Dönemi Sikkeleri (1431-1901). Mehtap Nasıroğlu Aydın (Ed.), Osmanlı İktisat Tarihi Üzerine Yazılar içinde (ss.103-142), Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Öztürker Demir, H.C. (2023a). Bitlis-Tarihi Kermate Yolu Üzerinde İnşa Edilmiş İki Stratejik Yapı: Kefender Kalesi ve Hanı. (Hakan Altıntaş, Mustafa Mete ve Neslihan Bolat Bozaslan (Ed.), Sosyal ve Beşeri Bilimlerde Uluslararası Teori, Araştırma ve Derlemeler Kitabı içinde (ss.255-273). Ankara: Serüven Yayınevi.
• Öztürker Demir, H.C. (2023b). Yeni Tespitler Işığında Bitlis’te Kiliseden Camiye Dönüştürülen İki Yapı Örneği: Kireçtaşı Köyü Cami ve Arıdağ Köyü Cami, Gaziantep University Journal of Social Sciences, 22(3), 786-801. https://doi.org/10.21547/jss.1297243
• Öztürker, Demir, H.C. ve Tokat, M.E. (2024). Orta Çağ’dan Cumhuriyet Dönemine Kadar Bitlis İli 2022 Yılı Yüzey Araştırması Sonuçları. Erol Evcin (Ed.), 39. Araştırma Sonuçları Toplantısı (Cilt 2, ss.285-301) içinde. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Payaslian, S. (2007). The History of Armenia: From The Origins to The Present, Palgrave Macmillan.
• Pektaş, K. ve Baş, G. (2002). Bitlis, Güroymak ve Tatvan’da 2000 Yılı Araştırmaları. (K. Olşen vd., Ed.), 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (I. Cilt, s. 49-62) içinde. Milli Kütüphane Basımevi.
• Sağır, G. (2014). Kars’ta Bir Ortaçağ Ermeni Kilisesi: Taylar Kilise. Turkish Studies, 9(10), 929-940.
• Salvini, M. (2022). Urartu Tarihine Genel Bir Bakış. (K. Köroğlu ve E. Konyar, Ed.), Urartu Doğu’da Değişim (2. baskı, s. 50-73) içinde. Yapı Kredi Yayınları.
• Sandıkçı, A.A. (2024). Mimari ve Liturji Bağlamında Bizans Kiliselerinde Pastoforion (Tez No. 884695). [Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Sarı, R. (2023). Elazığ’daki Hıristiyan Dini Mimarisi (Tez No. 811450). [Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Sari, M. (2019). Van Gevaş-Bitlis Hizan İlçeleri’nde Bulunan Gargar/Karkar Bölgesi Kiliseleri (Tez No. 581794). [Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Sebeos. (1904). Histoire d'Heraclius par l'eveque Sebeos, (Frederic Macler, Çev.). Imprimerie Nationale.
• Şan, H. (2018). Şırnak İdil’deki Hıristiyan Dini Mimarisi (Tez No. 527172). [Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Şen, K. ve Can, S. (2024). Kovancılar’da Bulunan Manastır ve Kiliseler. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 34(3), 1507-1524.
• Şen, M. (2009). Van Gölü Havzası Hıristiyan Dini Mimarisi’nde Taçkapı Formları (Tez No. 257301). [Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Thierry, J.M. (1969). Monasteres Armeniens du Vaspurakan – III. Revue Etudes des Armeniens, VI, 142-160.
• Thierry, J.M. (1989). Armenian Art. (Celestine Dars, Çev.). Harry N. Abrams, Inc.
• Tokat, M.E. (2024). 17. Yüzyılda Bitlis Kent Dokusu (Tez No. 874493). [Doktora Tezi, Ege Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Tokat, M.E. (2025). Bitlis’te Bir Selçuklu Külliyesi. Kent Akademisi Dergisi, 18(1), 161-179. https://doi.org/10.35674/kent.1519185
• Uluçam, A. (2000). Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı I Van. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Yılmaz, Ö. (2019). Bitlis Tatvan’daki Hıristiyan Dini Mimarisi (Tez No. 602742). [Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.