Divan Şiirinde Veba

Yıl 2020, Sayı: Salgın Hastalıklar Özel Sayısı, 125 - 154, 15.07.2020

Murat Öztürk

Öz

Birkaç bin yıl boyunca insanlık tarihinin gördüğü en korkunç salgın hastalıklardan biri olan veba, yayıldığı yerlerde bazen nüfusun dörtte üçünü kırıp geçirmiştir. Avrupalıların kara ölüm adını verdikleri veba için Osmanlı toplumunda veba, taʽûn veya yumurcak adları kullanılmıştır. Yumurcak adı koltuk altı, kasık veya boyun gibi bölgelerde yumru şeklinde çıkan çıbandan dolayıdır. İnsanlığı bu denli etkileyen hastalık divan şairlerince de belirtilen isimlerle konu edilmiştir. Vebayla ilgili divan şiiri metinleri incelendiğinde taʽun kelimesinin kökeni anlam ilgileri çerçevesinde kullanılmıştır. Koltuk altında çıkan çıbandan ötürü teşbihler yapılmış, hastalık söz ve anlam sanatlarıyla şiire konu olmuştur. Şair tezkirelerinde de veba sebebiyle hayatlarını kaybeden şairlerin ölüm yılları nakledilmiş, böylece salgın tarihlerine dair not düşülmüştür. Bazı divan şairleri vebanın toplumda sebep olduğu felakete dikkat çekmiş ve canlı tasvirlerle salgının halk üzerindeki etkisini vasfetmişlerdir. Bir kısım şairler ise vebaya dair halk arasındaki dinî veya sosyal inançları aktarırken kimi şairler de vebayı sebep olduğu kıtlıkla beraber mizahî anlam çerçevesinde ele almışlardır. Pek çok şair de vebadan ötürü hayatlarını kaybeden kişilerin ardından duyulan üzüntüyü mersiye türünde ifade etmişlerdir. Bu çalışmada taranan çok sayıda divan, tezkire, şiir mecmuası ve okunan bazı makalelerden hareketle veba salgınının divan şairlerince hangi ilgiler dâhilinde ele alındığı üzerinde durulmuştur. Metinler konunun mahiyetine göre tamamen veya kısmen alıntılanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Veba, salgın, mersiye, divan şiiri

Kaynakça

• Akar, M. (1986). Şeyyâd Hamza Hakkında Yeni Bilgiler. Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türklük Araştırmaları Dergisi, 2, 1-14. Akdoğan, Y. (2017). Ahmedî Dîvânı. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Aksoyak, İ. H. (2017). Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Akyay, N. (1974). Türkiye’de Veba Salgınları ve Veba Hakkında Eski Yayınlar. Mikrobiyoloji Bülteni. Nisan sayısı, c. 8. (2), 209-219.
• Alpaydın, B. (2007). Refî‘-i Kâlâyî Dîvânı (İnceleme-Metin). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Arı, A. (2018). Sâkıb Dede Dîvânı. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Arslan, M. (2002), “Sıhhatnameler”. Türkler Ansiklopedisi içinde (s. 776-790). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Arslan, M. (2018). Leyla Hanım Dîvânı. www.ekitapkulturturizm.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020)
• Atik Gürbüz, İ. (2018). Mecmûʿatü’l-Letâʾif ve Sandûkatü’l-Maʿârif (İnceleme-Tenkitli Metin-Şair ve Şiir Dizini). www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Aydemir, Y. (2017). Ravzî Dîvânı. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Bektaş, E. (2017). Muvakkitzade Pertev Dîvânı. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Bilgin, A. (2017). Nigârî Dîvânı. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Canım, R. (2018). Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Ceylan, Ö. (2005). “Ölümün Unutulan Adı Vebâ”. Önce Aşk Vardı, Şiirin Aynasında Osmanlı Kültürü Üzerine Denemeler. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Ceylân, Ö ve Yılmaz, O (2005). Hazâna Sürgün Bahâr Keçecizâde İzzet Molla ve Dîvân-ı Bahâr-ı Efkâr. İstanbul: Kitap Sarayı yayınları.
• Çiftçi, Ö. (2017). Fatin Tezkiresi (Hâtimetüʼl-Eşʽâr). www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Çobanoğlu, F. (2006). Enderunlu Ferîd İbrahim Dîvânı’nın Metni ve İncelenmesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi /Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Devellioğlu, F. (1995). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. (12. Baskı), Ankara: Aydın Kitabevi.
• Engin, S. (2007). Hasmî Dîvânı (İnceleme-Metin). (Yayımlanmamış Doktora tezi). Selçuk Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Erdem, S. (1994). Râmiz ve Âdâb-ı Zürâfâsı İnceleme- Tenkidli Metin-İndeks-Sözlük. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi yayınları.
• Genç, İ. (2018). Tezkire-i Şuara-yı Mevleviye (İnceleme-Metin). www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Genç, Ö. (2011). Kara Ölüm: 1348 Veba Salgını ve Ortaçağ Avrupa’sına Etkileri. Tarih Okulu (The History School). Mayıs-Ağustos 2011 (X), 123-150.
• Göyünç, N. (1994). Diyarbakır. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İçinde (c. 9. Ss. 464-469), İstanbul.
• Gültekin, İ. (2019). Halîm Giray Gülbün-i Hanân (Kırım Tarihi). www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Güzeller, Ö. (2007). Sürûrî Divanı’ndaki Manzum Tarihler (Sayfa 250-322). Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü/ yüksek lisans tezi. Kütahya
• Hamâmî, E. (2001). Râmî Dîvânı. Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı yayınları.
• Horata, O. (2019). Dîvân Esrâr Dede. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• İpekten, H.-Kut, G- İsen, M-Ayan, H-Karabey, T (2017). Sehî Beg Heşt Behişt. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• İsen, M. (2017). Künhül-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Kaplan, Y (2019). Fevzî Dîvânı. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Karaköse, S. (2017). Nevʼizâde Atayî Dîvânı. ekitap.ktb.gov.tr. (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Kavruk, H. ve Selçuk, B. (2017). Filibeli Vecdî ve Dîvânı. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Kemikli, B. (2007). Divan Şiirinde Hastalık ve Tedavi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. c.16. 19-36.
• Keskin, A. G. (1994). Klasik Türk Şiirinde Kaside Nazım Şekli, (XIII, XIV, XV. Asırlar). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kılıç, F. (2018). Âşık Çelebi Meşâʽirüʼş-Şuʽârâ. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Kıran, F (2011). Klasik Türk Şiirine Ait Bir Mecmû‘a-i Eş‘âr. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Niğde Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde.
• Korkmaz, S. (2002). Tokatlı Şair İshak b. Hasan’ın Bir Mersiyesi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. C. 1 (12), 185-202. Kurtoğlu, O. (2017). Diyarbakırlı Lebîb Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin Sözlük). www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Kutlar Oğuz, F. S. (2017). Arpaeminizâde Mustafa Sâmî Dîvânı. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Macit, M. (2017). Erzurumlu Zihnî Dîvânı. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020)
• Mansuroğlu, M. (1956). Ahmed Fakih Çarhname. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayınları, no: 684. İstanbul.
• Oğraş, R. (2018). Esad Mehmed Efendi Bağçe-i Safâ-Enduz. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Özden, K. ve Özmat, M.(2014). Salgın ve Kent: 1347. Veba Salgınının Avrupa’da Sosyal, Politik ve Ekonomik Sonuçları. İdealKent dergisi, c. 5 (12), 60-87.
• Özkat, M. (2005). Kara Fazlî’nin Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi / Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Sungurhan, A. (2017). Beyânî Tezkiretüʼş-Şuʽârâ. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Sungurhan, A. (2017). Kınalızade Hasan Çelebi Tezkiretüʼş-Şuʽârâ. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Taş, H. (2017). Vahyî Dîvân. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Taşkın, G. (2009). Çorlulu Zarifî Dîvânı: İnceleme-Edisyon Kritikli Metin. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi / Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Yakar, H. İ. (2018). Gelibolulu Sunʽî Dîvânı. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Yakıt, İ. (2003). Türk İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih düşürme Sanatı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Yılmaz, K. H. (2017). Diyarbakırlı Hâmi Ahmed Dîvânı. www.ekitap.ktb.gov.tr (erişim tarihi: 25.05.2020).
• Ziegler, P. (1972). “Veba.” Tarih Mecmuası, İstanbul: Hayat Yayınları, c. 7 (Nisan), 32-40.