Geomorphological Features of Deliçay River Basin (Erciş, Van)

Yıl 2024, Sayı: 65, 106 - 119, 30.09.2024

Nurcan Avşin , Büşra Gazioğlu

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1508994

Öz

This study aims to reveal the geomorphological characteristics of the Deliçay River Basin, one of the important rivers of the Van Lake Basin and located in the northeast of Lake Van, and to examine factors such as geology, climate, hydrography and tectonic structure that have a potential impact on the morphological development of the basin. For this purpose, field studies were carried out on various dates in the Deliçay River Basin. In these studies, the geomorphology map of the basin was created, areal determination and metric measurements of river terraces, which are key landforms in the evolution of the basin, were made and the meandering index was calculated by examining the stream bed pattern. As a result of the studies, four terrace steps were identified in the valley at 10-17 m, 25-30 m, 55-60 m and 125-135 m above the current river bed level, and the distribution in the basin of each terrace were evaluated in detail. In addition to the terraces, the research area includes mountainous areas, high and low plateaus, plains, valleys and alluvial fans. Çaldıran, Tutak, Malazgirt faults are located in the field and its immediate surroundings, especially the Erciş Fault. These faults are a continuation of the North Anatolian Fault Zone and have an active role in the geodynamics of the Van Lake Basin and the geomorphological evolution of the Deliçay Basin. Deliçay River and its tributaries, which are the most important shaping force in the research area, continue to function as erosion and accumulation in the volcanic land in question, which consists largely of basalts, and are affected by tectonic activities in the field and its immediate surroundings. While the Deliçay River and its tributaries, which are the most important shaping force in the research area, continue their erosion and accumulation function in the volcanic terrain consisting largely of basalts, this important fluvial system is affected by the tectonic activity in the field and its immediate surroundings.

Anahtar Kelimeler

Geomorphology, Van Lake Basin, Deliçay River, Erciş

Deliçay Nehri Havzasının Jeomorfolojik Özellikleri (Erciş, Van)

Öz

Bu çalışma Van Gölü Havzası’nın önemli akarsularından biri olan ve Van Gölü’nün kuzeydoğusunda yer alan Deliçay Nehri Havzası’nın jeomorfolojik özelliklerini ortaya koymayı ve havzanın morfolojik gelişimi üzerinde potansiyel etkisi olan jeoloji, iklim, hidrografya, tektonik yapı gibi faktörleri incelemeyi amaçlamaktadır. Bu kapsamda Deliçay Nehri Havzası’nda çeşitli tarihlerde arazi çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalarda havzanın jeomorfoloji haritası oluşturulmuş, havza evriminde anahtar yer şekilleri olan akarsu sekilerinin alansal tespiti ve metrik ölçümleri yapılmış ve akarsu yatağı paterni incelenerek mendereslenme indeksi hesaplanmıştır. Çalışmalar neticesinde vadi içerisinde güncel nehir seviyesinden 10-17 m, 25-30 m, 55-60 m ve 125-135 m yükseklikte dört seki basamağı tespit edilmiş, her bir sekinin havzadaki dağılışı detaylı şekilde değerlendirilmiştir. Sekilerin yanı sıra araştırma sahasında dağlık alanlar, yüksek ve alçak düzlükler, ovalar, vadiler ve birikinti yelpazeleri yer almaktadır. Erciş Fayı başta olmak üzere saha ve yakın çevresinde Çaldıran, Tutak, Malazgirt faylarının konumlandığı görülmektedir. Bu faylar Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun devamı niteliğinde olup Van Gölü Havzası’nın jeodinamiğinde ve Deliçay Nehri Havzası’nın jeomorfolojik evriminde etkin bir role sahiptir. Araştırma alanındaki en önemli şekillendirici güç olan Deliçay Nehri ve yan kolları, büyük ölçüde bazaltlardan oluşan volkanik arazi üzerinde aşınım ve birikim işlevini sürdürmekle birlikte saha ve yakın çevresindeki tektonik aktivitelerden etkilenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Jeomorfoloji, Van lake Basin, Deliçay River, Erciş

Kaynakça

• Altan, F. (2015). 1990-2014 yılları arası Van Gölü seviye değişimleri ve nedenleri (Tez No: 459674) (Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Arınç, K. (2016). Türkiye’nin coğrafi bölgeleri: doğal, beşerî, iktisadi ve siyasal yönleriyle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri. Erzurum: Biyosfer Araştırmaları Merkezi, Yayın No: 106. https://scholar.google.com.tr/citations?user=Slw-4ykAAAAJ&hl=tr
• Atalay, İ. (1994). Türkiye vejetasyon coğrafyası. Ege Üniversitesi Yayınları.
• Avşin, N. (2019). Nehir yataklarının sınıflandırılması ve sistematiği. Sosyal Bilimlerde Akademik Araştırmalar içinde (223-241). Taştan, Z. Duman Z. ve Yılmaz, G., Hiper Yayınevi.
• Avşin, N. Erturaç, M, K. Şahiner, E. ve Demir, T. (2021). The Quaternary climatic and tectonic development of the Murat River valley (Muş Basin, Eastern Turkey) as recorded by fluvial deposits dated by Optically Stimulated Luminescence. Quaternary, 4 (3), 1-14. https://www.researchgate.net/publication/354600575
• Aydın, M. C. ve Gelberi, G. (2018). Morgedik Barajı geçirimsizlik problemi ve çözüm uygulaması. Su Vakfı Su Kaynakları Dergisi, 3 (2), 1-7. https://dergipark.org.tr/tr/pub/su/issue/39336/447165
• Davis, W. M. (1899). The geographical cycle. Geographical Journal, 14, 481-504. https://www.semanticscholar.org/paper
• Demir A. Kemeç S. ve Dilek, F. (2022). Afet riski değerlendirmelerinde çoklu tehlike analizi ‘Erciş, Van örneği’. Dirençlilik Dergisi 6 (1), 15-38. https://dergipark.org.tr/tr/pub/resilience/issue/68460/1013912
• Düzen, H. (2017). Erciş-Çaldıran-Muradiye (Van) bölgesinin hidrojeolojik ve jeotermal incelenmesi (İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü) (Tez No: 472525) (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Elmastaş, N. ve Polat, S. (2007). Van Gölü’nde seviye değişiklikleri ve Erciş şehri. Öneri Dergisi 7 (27), 383-392. https://dergipark.org.tr/tr/pub/maruoneri/issue/52504/689671
• Erinç, S. (1973). Türkiye’nin şekillenmesinde neotektoniğin rolü ve jeomorfoloji– jeodinamik ilişkileri, Jeomorfoloji Dergisi, 5 (5) 15-25. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1157828
• Fural, Ş. (2018). Köprü Çayı Havzası’nın flüvyal topografya özellikleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11 (60), 311-325. https://www.researchgate.net/publication/329918972
• Görür, N. Ç. (2015). Van Gölü’nün Geç Kuvaterner tektono-stratigrafik evrimi. MTA Dergisi 151, 1-47. https://www.researchgate.net/publication/289076984
• Günal, N. (2013). Türkiye’de iklimin doğal bitki örtüsü üzerine etkileri. ActaTurcica 1, 1-22. https://www.ajindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423864630.
• Gürbüz, O. (1994). Van Gölü çevresinin coğrafyası (Beşerî ve İktisadi Coğrafya Açısından) (Tez No: 31845) (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Hong C, Z. A. (2006). The causes of fluvial terraces inland and its implication. IEEE International Geoscience & Remote Sensing Symposium, July 31- August 4. Colorado, USA.
• Innocenti, F. Mazzuoli, R. Pasquare, G. Serri, G. ve Villari, L. (1980). Geology of the volcanic area north of Lake Van, Turkey. Geologischen Rundschau, 69, 292–322.
• Koçaklı, K. Z. (2020). Etrüsk (Akçadağ) Dağı ve yakın çevresinin jeomorfolojisi. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20, 103-128. http://busbed.bingol.edu.tr/tr/download/article-file/1103403
• Kul, A. Ö. (2020). Erciş Fayı’nın Van Gölü Havzası’nın tektonik evrimine etkisinin morfometrik indislerle belirlenmesi (Tez No: 623329) (Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Lahn, E. (1945). Anadolu’da Neojen ve dördüncü zaman volkanizması. Türk Coğrafya Dergisi 7, 37-49. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tcd/issue/21249/227977
• Lebedev, V. A. Sharkov, E. V. Keskin, M. ve Oyan, V. (2010). Geochronology of Late Cenozoic volcanism in the area of Van Lake, Turkey: An example of development dynamics for magmatic processes. Doklady Earth Sciences 433 (2), 1031-1037. https://www.researchgate.net/publication/225397764
• Leopold, L.B. Wolman, M.G. ve Miller, J.P. (1964) Fluvial processes in geomorphology. Dover Publications.
• Meteoroloji Genel Müdürlüğü. (1977). Van iklimi. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Yayını.
• Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, (2008). Klimatolojik rasat el kitabı. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Yayını.
• Oyan, V. Keskin, M. Lebedev. V., Chugaev, A. ve Sharkov, E. (2016). Magmatic evolution of the Early Pliocene Etrüsk Stratovolcano, Eastern Anatolian Collision Zone. Lithos 256 (257), 88–108. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0024493716300184
• Öngür, T. Karamenderesi, İ.H. Yoğurtçuoğlu, A. ve Suludere, Y. (1974). Ağrı-Doğubayazıt jeoloji haritaları. MTA Genel Müdürlüğü Enerji Hammadde Etüt ve Arama Dairesi, Arşiv No: 606.
• Özvan, A. Ş. (2008). Van Gölü Havzası Neojen çökellerinin jeoteknik özelliklerine bir bakış: Erciş yerleşkesi. GeoSound 52 (1), 1-13. https://search.trdizin.gov.tr/tr/yayin/detay/107815
• Schumm, S. (1977). The fluvial systerm. John Wiley.
• Schumm, S. Dumont J. ve Holbrook J. M. (2000). Active tectonics and alluvial rivers. Cambridge University Press.
• Schweizer, G. (1975). Untersuchungen zur physiogeographie von Ostanatolien und Nordwestiran, geomorphologische, kilma- und hydrogeographische Studien im Vansee- und Rezaiyehsee-Gebiet. Tübinger eographische Studien, Institute of Geography, University of Tuübingen. https://www.abebooks.com/book- search/title/untersuchungen-zur-physiogeographie-von-ostanatolien-nordwestiran/
• Seyhan, Y. (2016). Deliçay’ın (Haydarbey Çayı) su kalite kriterlerinin incelenmesi (Tez No: 450445) (Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Soytürk, N. (1973). Murat baseni jeolojisi ve hidrokarbon imkânları raporu: TPAO Arama Grubu Rap., 791, 22.
• Şaroğlu, F. ve Güner, Y. (1981). Doğu Anadolu'nun jeomorfolojik gelişimine etki eden öğeler: jeomorfoloji, tektonik, volkanizma İlişkileri. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni 24, 39-50. https://www.jmo.org.tr/resimler/ekler/d863b367aa379f7
• T.C. Van Valiliği Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği İl Müdürlüğü (2023). Van İli Çevre Durum Raporu. https://webdosya.csb.gov.tr/db/ced/icerikler/van-ilcdr-2022-20231027133953
• Türkecan, A. Dönmez, M. Özgür, B. Mutlu, G. Sevin, D. ve Bulut, V. (1992). Patnos-Tutak Hamur (Ağrı) yöresinin jeolojisi ve volkanik kayaçların petrolojisi. MTA Raporu, No: 9434.
• Üner, S. Yeşilova, Ç. Yakupoğlu, T. ve Üner, J. (2010). Pekişmemiş sedimanlarda depremlerle oluşan deformasyon yapıları (sismitler): Van Gölü Havzası, Doğu Anadolu. Yerbilimleri 31 (1), 53-66. https://dergipark.org.tr/tr/pub/yerbilimleri/issue/13642/165185
• Valeton, I. (1978). A morphological and petrological study of the terraces around Lake Van, Turkey. Geology of Lake Van, Degens E, Kurtmann F edt. MTA Yayınları 169, 64–80. Ankara. https://books.google.com.tr/books/about/The_Geology_of_Lake_Van.html?id=jIh4NQAACAAJ&redir
• Vandenberghe, J., (2015). River terraces as a response to climatic forcing: formation processes, sedimentary characteristics and sites for human occupation, Earth and Climate 370, 3-11. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1040618214003565
• Vandenberghe J. ve Avşin N. (2019). İklim kontrolünde şekillenen akarsu sekileri ve sekilerin beşerî kullanımı. The Journal of Academic Social Science 8 (1), 93-104. https://asosjournal.com/? mod=makale_tr_ozet&makale_id=36814
• Yalçın, F. ve Polat, P. (2021). Erzincan Ovası’nda yer alan birikinti koni ve yelpazelerinin genel özellikleri, sınıflandırılması ve antropojenik degradasyonu. Gaziantep Unıversıty Journal of Socıal Scıences 20 (3), 1043- 1068. https://dergipark.org.tr/tr/pub/jss/issue/64299/843385
• Yılmaz, Y. Güner. Y. ve Şaroğlu, F. (1998). Geology of the Quarternary volcanic centres of the East Anatolia. Journal of Volcanology and Geothermal Research 85, 173-210. https://www.researchgate.net/publication/248256871_Geology_of_the_Quaternary_volcanic_centres_of_th e_East_Anatolia