From Theo-Politics to Political Economy A Scholar: Vânî Mehmed Efendi

Yıl 2024, Sayı: 66, 160 - 176, 25.12.2024

Sait Ebinç

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1570928

Öz

The purpose of this article is to analyze the intellectual mindset of the declining ilmiyye class in the 17th century through the life of Vânî Mehmed Efendi, a figure much discussed in the texts and proposals of the period, who belonged to the Ottoman ilmiyye class. While monographic and biographical studies on the Ottoman ilmiyye typically focus on theology, jurisprudence, and exegesis, works on Vânî Mehmed Efendi are also concentrated in these areas. Analyses that utilize the multi-perspective approaches of political theory, economic history, intellectual history, and the sociology of religion are limited when examining the mindset of a period. Therefore, this article aims to contribute to the field with a holistic analysis within a multi-perspective approach. In this article, besides Vânî Mehmed Efendi's own works, texts written both in favor and against him have been analyzed. The claims and allegations in these texts are evaluated by placing Vânî Efendi's biography within the economic, social, and political conditions of the time, based on Wright Mills' theory of sociological imagination. Epistemologically, one cannot expect a direct overlap between a historical figure and the information written or attributed about them. The method involves critically examining the definitions and concepts that the human mind must process to find truth, organizing them systematically, and placing them in their historical and social context to analyze the mindset of the period.

Anahtar Kelimeler

Politics, Mentality, Economy, Religion, Scholarly Class

Teoloji Politikten Ekonomi Politiğe Bir İlmiye Erbabı: Vânî Mehmed Efendi

Öz

Bu makalenin amacı XVII. yüzyıl Osmanlı döneminde yaşamış ilmiye sınıfına mensup dönemin metinlerinde ve layihalarında çok tartışılan isimlerden biri olan Vânî Mehmed Efendi’nin yaşamı üzerinden XVII. yüzyılda bozulan ilmiye sınıfının zihniyet dünyasını analiz etmektedir. Osmanlıda ilmiye kurumu ve mensupları ile ilgili yapılan monografik ve biyografik çalışmalar kelam, fıkıh ve tefsir konularında yoğunlaşmaktadır. Vânî Mehmed Efendi ile ilgili yapılan çalışmalar da bu eksendedir. Osmanlı ilmiye sınıfı ve bu sınıfın zihniyeti analiz edilirken siyaset kuramı, iktisat tarihi, düşünce tarihi ve din sosyolojisinin çoklu perspektifi kullanılarak yapılan analizlerin sayısı sınırlıdır. Bu nedenle bu makale çoklu perspektif içinde bütüncül bir analizle bu alana katkı yapmayı amaçlamaktadır. Bu makalede Vânî Mehmed Efendi’nin kendi eserlerinin yanı sıra lehinde ve aleyhinde yazılan metinler de analiz edilmiştir. Bu metinlerdeki iddia ve isnatlar makaleye konu olan Vânî Efendi’nin biyografisi dönemin ekonomik toplumsal siyasal koşulları içine yerleştirilerek Wrigth Mills’in sosyolojik muhayyile kuramı temel alınarak değerlendirilmiştir. Epistemolojik olarak tarihi bir şahsiyetin kendisi ile o şahıs hakkında söylenen yazılan ve ona atfedilen bilgiler arasında birebir bir örtüşme beklenemez. Yöntem ise rasyonel bir düzen içinde insan zihninin doğruları bulmak için işlemesi gereken tanımları ve kavramları eleştirel bir muhakemeden geçirildikten sonra sıraya ve düzene göre kendi tarihsel ve toplumsal bağlamına yerleştirilerek dönemin zihniyeti analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Siyaset, Zihniyet, İktisat, Din, İlmiye Sınıfı

Kaynakça

• Akçura, Y. (2018). Osmanlı Devleti’nin dağılma devri. Ötüken Yayınları.
• Akdağ, M. (1995). Türkiye’nin iktisadi ve içtimai tarihi. Cem Yayınları.
• Akdağ, M. (1995). Türk halkının dirlik ve düzenlik kavgası celali isyanları. Cem Yayınları.
• Akdağ, M. (1970). Genel çizgileriyle XVII. yüzyıl Türkiye tarihi. Tarih Araştırmaları Dergisi
• Aşkar, M. (2004). Niyazi Mısri hayatı şahsiyeti eserleri. İnsan Yayınları.
• Atay, H. (1983). Osmanlılarda yüksek din eğitimi. Dergâh Yayınları.
• Avcıoğlu, D. (1992). Türkiye’nin düzeni. Toker Yayınları.
• Aynî, M. A. (1944). Türk azizleri 1: İsmail Hakkı: Bursalı ve ruhül-beyan müellifi. Marifet Basımevi
• Barkan, O.L. (1980). Türkiye’de toprak meselesi toplu eserler. Gözlem Yayınları.
• Vânî Mehmed Efendi. (2020). Arâisü’l –kur’an (kur’anın gelinleri). Batur, A. (Ed.). Selenge Yayınları
• Bloch, M. (1991). Tarihçilik mesleği ve tarih. (M. A. Kılıçbay, Çev.). Gece Yayınları
• Braudel, F. (1992). Maddi uygarlık ekonomi ve kapitalizm. (M. A. Kılıçbay, Çev.). Gece Yayınları.
• Bruhl, L, L. (2006) İlkel insanda ruh anlayışı. (O. Adanır, Çev.). Doğubatı Yayınları.
• Danışman, Z. (1972). Koçibey risalesi. Zuhuri Danışman Yayınları
• D’Ohsson, I. M. (2020). XVIII.yüzyıl Türkiye’sinde Örf ve Adetler. (K. Ürün, Çev.). Köprü Yayınları
• D’Ohsson, I. M. “Vakıflar” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi TDV Yayınları 1989;2 567.16 Eylül 2024
• Demiroğlu, F. (1947). “İbni Nuh” Van İki Nisan Gazetesi 24 Nisan 1947
• Descartes, R. (2021) Aklın yönetimi için kurallar. (E. Sunar, Çev.). Say Yayınları.
• Erdoğan, K. (2019). Niyazi-i Mısri divanı. Akçağ Yayınları
• Farabi. El Medinetül Fadıla. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Genç, M. (2022). Osmanlı İmparatorluğu’nda devlet ve ekonomi. Ötüken Yayınları.
• Gökalp Z. (1980) Makaleler. Beysanoğlu. Ş. (Ed.). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Gökalp, Z. (1976). Makaleler. Beysanoğlu. Ş. (Ed.). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gökalp, Z. (2006). Bütün Eserleri. YKY Yayınları.
• Gökalp, Ziya (2015). Yeni hayat. Çonoğlu, S. (Ed.). Ötüken Yayınları.
• Hızlı, M. (2009). Vânî Mehmed Efendi, ailesi, yakınları ve medresesi hakkında yeni bilgiler ve belgeler, Ulusal Vânî Mehmed Efendi Sempozyumu bildiriler kitabı. Emin Yayınları.
• İnalcık, H. (2019). Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, (R. Sezer). Kronik Yayınları
• Hodgson, H.D. G. (1993). İslam’ın Serüveni. (A. Ekler, Çev.). İz Yayıncılık.
• Karpat, K. (1996) Türk Demokrasi tarihi. Afa Yayınları
• Keyder, Ç. (1999). Devlet ve sınıflar. (S. Tekay, Çev.). İstanbul İletişim Yayınları
• Kırca, C. (1998). Vânî Mehmed Efendi’nin bilimsel yönü. A. H. Köker (Ed.), Vânî Mehmed Efendi Kongresi Tebliğleri. Erciyes Üniversitesi.
• Kortantamer, T. (1993). Eski Türk Edebiyatı makaleleleri. Akçağ Yayınları.
• Mardin, Ş. (1986). Din ve ideoloji. İletişim Yayınları.
• Mills, W. (2000). The sociological imagination. Oxford University Press.
• Naima, M. (1968). Ravzatü’l Hüseyin Fi Hülasat’ul Ahabaril Hafikayn c. IV. Danışman, Z. (Ed.). Zuhuri Danışman Yayınları.
• Pazarbaşı, E. (1997). Vânî Mehmed Efendi ve araisül Kur’an. Van Belediyesi Yayınları.
• Sarımehmet, D. (1987). Nesâyüh’ül-vüzâra v’el umera. Uğurel. H. R. (Ed.). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Severcan, Ş. (1998). Vânî Mehmet Efendi döneminin siyasi ve kültürel zemini. A. H. Köker (Ed.), Vânî Mehmed Efendi Kongresi Tebliğleri. Erciyes Ünevirsitesi.
• Sloterdijk, P. (1987). Critique of cynical reason, (Eldred, M. Trans.). University of Minesota Press
• Sombort, W. (2008). Burjuva, (O. Adanır, Çev.). Doğu ve Batı Yayınları.
• Spinoza, B. (2011). Teolojik politik inceleme. (K. Arıcan, Çev.). Diyanet Vakfı Yayınları.
• Spinoza. B. (2012) Politik inceleme. Dost Yayınları.
• Şerefhan, (2006). Şerefname. (M. E. Bozarsalan, Çev.). Deng Yayınları.
• Tabakoğlu, A. (2004). Türk iktisat tarihi. Dergâh Yayınları.
• Ülgener, S. F. (1991). İktisadi çözülmenin zihniyet ve ahlak dünyası. Der Yayınları.
• Vânî Mehmed Efendi. (2020). Arâisü’l –kur’an (kur’anın gelinleri). (A. Batur, Çev.). Selenge Yayınları.
• Vânî Mehmed Efendi. (2008). Münşeat. (M. Yalar, Çev.). Osmangazi Belediyesi Yayınları.
• Wallerstein, I. (2005). Yeni bir sosyal bilim için. (E. Abadoğul, Çev.). Aram Yayıncılık.
• Weber, M. (1978). Economy and society. Gunter. R., Claus W. University of California Press
• Yarasimos, S. (2000). Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye Tanzimattan Cumhuriyete C.ı Kuzucu Babür (Çev.). Belge Yayınları