THE INFLUANCE OF ENLIGHTENMENT THOUGHT ON EARLY TURKISH NATIONALISM: GASPIRALI İSMAİL, YUSUF AKÇURA AND ZİYA GÖKALP

Year 2025, Issue: 32, 115 - 135

İsmail Pendik

https://doi.org/10.33404/anasay.1737177

Abstract

This article examines the influence of Enlightenment thought on early Turkish nationalism by analyzing the intellectual trajectories of Gaspıralı İsmail Bey, Yusuf Akçura, and Ziya Gökalp. The fundamental principles of the Enlightenment—rationalism, progress, individual liberty, secularism, and universality—were not only tools for confronting Western dominance but also served as ideological foundations for societal transformation in the late Ottoman context. In this regard, the article offers a comparative analysis of how these three thinkers interpreted Enlightenment ideals and incorporated them into the Turkish modernization project.
Gaspıralı İsmail promoted a vision of modernization through education, linguistic unity, and the inclusion of women in public life, framing these within a broader civilizational ideal. Yusuf Akçura developed a historically grounded and rational framework for Turkism, distinguishing it from other ideological options such as Ottomanism and Islamism. Ziya Gökalp, influenced by positivism and Durkheimian sociology, advanced a model of Turkish nationalism based on a synthesis of tradition and modernity, structured around his distinction between culture and civilization.
The article argues that early Turkish nationalism was not merely a reactionary or emotional response but rather a rational, transformative, and ideologically coherent effort shaped through active engagement with Enlightenment ideals. By tracing both the commonalities and divergences among these thinkers, the study contributes to a more nuanced understanding of how Enlightenment philosophy informed the evolution of Turkish political thought.

Keywords

Enlightenment , Turkish Nationalism , Gaspıralı İsmail , Yusuf Akçura , Ziya Gökalp , Modernization , History of Political Thought

Aydınlanma Düşüncesinin Erken Dönem Türk Milliyetçiliğine Etkisi: Gaspıralı İsmail Bey, Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp

Abstract

Bu makale, Aydınlanma düşüncesinin erken dönem Türk milliyetçiliği üzerindeki etkisini, Gaspıralı İsmail Bey, Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp’in düşünceleri üzerinden incelemektedir. Aydınlanma’nın akılcılık, ilerleme, bireysel özgürlük, sekülerlik ve evrensellik gibi temel ilkeleri, 19. yüzyıl sonu Osmanlı aydınları için yalnızca Batı’yla yüzleşme aracı değil, aynı zamanda toplumsal dönüşümün fikrî dayanağı haline gelmiştir. Bu bağlamda makale, söz konusu üç düşünürün Aydınlanma düşüncesini nasıl yorumladığını ve Türk modernleşmesine nasıl entegre ettiğini karşılaştırmalı biçimde ele almaktadır.
Gaspıralı İsmail, eğitim, dil birliği ve kadınların kamusal hayata katılımı gibi temalar üzerinden modernleşmeyi medenileşme idealine bağlamıştır. Yusuf Akçura, tarihsel tecrübeye ve siyasal rasyonaliteye dayanan bir yaklaşım geliştirerek Türkçülüğü sistematik bir ideolojik çerçeveye oturtmuştur. Ziya Gökalp ise pozitivist ve Durkheimcı etkilerle şekillenen kültür-medeniyet ayrımı çerçevesinde hem geleneksel değerleri hem de modern kurumları uzlaştıran bir Türk milliyetçiliği inşa etmiştir.
Çalışma, bu düşünürlerin ortaklaştığı ve ayrıştığı noktaları analiz ederek erken dönem Türk milliyetçiliğinin sadece tepkisel değil, aynı zamanda akılcı, dönüştürücü ve sistematik bir düşünsel çaba olduğunu ortaya koymaktadır. Böylece, Aydınlanma ile Türk düşünce tarihi arasındaki çok katmanlı ilişki hem tarihsel hem de teorik düzeyde tartışılmaktadır.

Keywords

Aydınlanma , Türk Milliyetçiliği , Gaspıralı İsmail , Yusuf Akçura , Ziya Gökalp , Modernleşme , Düşünce Tarihi

References

• Akçura, Y. (1995). Üç Tarz-ı Siyaset. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Akçura, Y. (2015). Siyaset ve İktisat. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Akpınar, Y. (2004). İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri: 2 Fikri Eserleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Akpınar, Y. (2014). İsmail Gaspıralı’nın Din ve Medeniyet Anlayışı. Her Yıl Bir Türk Büyüğü Bilgi Şöleni, 11, 28-37.
• Baygül, S. (2020). İskoç Aydınlanmasının Temel Değerleri Ve İskoç Düşünürler Hakkında Genel Bir Değerlendirme. Sosyolojik Düşün, 5(1), 35-48.
• Berkes, N. (1954). Ziya Gökalp: his contribution to Turkish nationalism. The Middle East Journal, 375-390.
• Berkes, N. (1976). Unutulan Adam. Istanbul Journal of Sociological Studies(14), 194-203.
• Berkowitz, P. (2004). Enlightenment rightly understood. Policy Review(128), 89.
• Cevizci, A. (2002). Aydınlanma felsefesi. Bursa. Ezgi Kitabevi.
• Çalen, M. K. (2018). Modern Türk Düşüncesine Bir Derkenar Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Çalen, M. K. (2019). Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp’e Göre Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Türk Milliyetçiliğinin Doğuş Dönemi İçin Bir Dönemleştirme Teklifi. Milliyetçilik Araştırmaları Dergisi, 1(1), 1-16.
• Demirplat, A. (2021). Türk Aydını, Modernleşme ve Ziya Gökalp'in Kültür ve Medeniyete Dair Yaklaşımı. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi(52), 267-281.
• Devlet, N. (1988). İsmail Bey Gaspıralı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Duman, F. (2006). Akılcılık Bağlamında İki Aydınlanma Geleneği: Fransız Aydınlanması Versus İskoç Aydınlanması. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 61(01), 117-151.
• Duran, M. (2011). Türk Milliyetçiliğinin Üç İdeoloğu: İsmail Gaspıralı, Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Ana Bilim Dalı Siyaset ve Sosyal Bilimler Bilim Dalı, Ankara 2011 (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Emirhanov, R. (2005). İsmail Gaspıralı ve Tatar Toplumunda Yenileşme Hareketi (19. yy. sonu–20. yy. başı). Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C, 2, 3.
• Ercüment, B. (2017). Yusuf Akçura ve fikirleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi(59), 479-509.
• Erdoğan, M. (2005). Aydınlanma, modernlik ve liberalizm. Demokrasi Platformu, 1(3).
• Esgün, T. G. (2006). Postmodernizme rağmen aydınlanma. Kaygı. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi, 6, 96-103.
• Georgeon, F. (1980). Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri: Yusuf Akçura: Ankara: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Georgeon, F. (2008)." Yusuf Akçura". Tanıl Bora (Editör), Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce-Milliyetçilik (Cilt 4, s. 505-515). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Gökalp, Z. (1980). Makaleler IX: yeni gün-yeni t̳ürkiye-cumhuriyet gazetelerindeki yazılar: Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Gökalp, Z. (2004). Türkçülüğün Esasları. Haz. Kemal Bek. İstanbul: Bordo Siyah Klasik Yayınlar. Gökalp, Z. (2010). Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak (Cilt 35). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gökgöz, S. S. (2005). İsmail Gaspıralı’nın ‘Medeniyet’ve ‘Millet’Fikri Üzerine Entelektüel Retoriği. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(2), 19-33.
• Gümüşlü, B. (2008). Aydınlanma ve Türkiye Cumhuriyeti. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD)(8), 123-144.
• Hablemitoğlu, N. (2006). Gaspıralı İsmail. İstanbul: Birharf Yayınları.
• Heyd, U. (1980). Ziya Gökalp Türk Milliyetçiliğinin Temelleri. (Çeviren: C. Meriç).İstanbul: Sebil Yayınevi. Kant, I. (1984). Aydınlanma nedir? sorusuna yanıt. Seçilmiş Yazılar, 213-221.
• Karpat, K. H. (2009)." Ziya Gökalp'in Korporatifçilik, Millet-Milliyetçilik ve Çağdaş Medeniyet Kavramları Üzerine Bazı Düşünceler". T. Bora, Gültekingil, M. (Editör), Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce Cumhuriyet'e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet'in Birikimi (Cilt 1, s. 328-335). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (1991). Türk Modernleşmesi Makaleler IV (Cilt 4). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Meyer, J. H. (2015). İmparatorluklar Arası Türkler (1856-1914). (Çeviren: R. Akman). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
• Oyman, N. (2020). Türkiye’de Sosyolojik Yaklaşımlar ve Din Sosyolojisi: Ziya Gökalp ve Niyazi Berkes Örneği. Türk Kültürü ve Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 1(1), 198-207.
• Özdil, M. (2017). İsmail Gaspıralı Perspektifinde Din. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi(9), 65-84.
• Öztürk, N. (2001). Aydınlanma Hareketi ve Yeni Türk Edebiyatı. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 9(9), 45-58.
• Parla, T. (1985). The social and political thought of Ziya Gökalp: 1876-1924 (Cilt 35): Leiden: Brill.
• Sağlam, S. (2019). İsmail Gaspıralı’da Millet ve Milliyetçilik. 21. Yüzyılda Eğitim Ve Toplum Eğitim Bilimleri Ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(24), 437-457.
• Sancaktar, F. M. (2005). Yusuf Akçura ve Din. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 21(61), 385-398.
• Şahin, B. (2017). Sosyolojik Bağlamda Yusuf Akçura Düşüncesi ve Din. Journal of Analytic Divinity, 1(1), 129-149.
• Şekerci, A. E. (2017). Milliyetçiliğin Aydınlanmacı Köklerine Dair Bir Derkenar. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi, 3(1), 161-171.
• Tokluoğlu, C. (2013). Ziya Gökalp ve Türkçülük. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 68(3), 113-139.
• Ülken, H.Z. (1992). Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları.
• Yavuz, M. H. (1993). Nationalism and Islam: Yusuf Akçura and "Üç Tarz-ı Siyaset". Journal of Islamic Studies, 4(2), 175-207.
• Yüner, M. (2009). A comparision of the ideas of Ziya Gökalp and Yusuf Akçura on Turkism.(Master's thesis, Middle East Technical University (Turkey)).
• Zeitlin, I. M. (2002). Aydınlanma: Felsefi Temeller. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13.