Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Devleti’nde Kumaşlar ile İlgili Sorunlar

Year 2025, Volume: 35 Issue: 3, 1363 - 1376, 23.09.2025

Yavuz Kısa

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1676677

Abstract

Bu çalışma, Osmanlı Devleti’nde kumaş üretim ve tüketim süreçlerinde ortaya çıkan problemleri arşiv belgeleri ışığında incelemektedir. XVI. yüzyıldan itibaren dokuma sanayisinde yaşanan yapısal ve ekonomik sorunlar; sosyal düzeni bozan eşkıyalık olayları, idarecilerin keyfi uygulamaları, sanatkârların iş ahlakındaki bozulmalar, hileli üretim, narh düzenlemeleri ve dış rekabet gibi birçok başlık altında değerlendirilmektedir. Osmanlı kumaş sanayiinde özellikle ipekli, yünlü ve pamuklu kumaşlar öne çıkarken, kalite kontrolü ve devlet denetimi üretim sürecinin temel unsurlarından biri olmuştur. Arşiv kaynakları, devletin üretim, kalite, fiyatlandırma ve ticaret üzerindeki düzenleyici rolünü açıkça göstermektedir. Bununla birlikte, Avrupa menşeli ürünlerin Osmanlı pazarında yaygınlaşması ve teknolojik geri kalmışlık, yerli dokuma sanayisinin rekabet gücünü zayıflatmıştır. Çalışmada, tekstil sektöründeki sorunların yalnızca ekonomik değil, aynı zamanda sosyal, siyasi ve kültürel boyutlarıyla da değerlendirilmesi, Osmanlı toplum yapısını anlamada önemli bir katkı sunmaktadır.

Keywords

Arşiv Belgeleri , Devlet Denetimi , Kumaş , Osmanlı Dokuma Sanayisi.

Problems Related to Fabrics in the Ottoman State According to Archive Documents

Abstract

This study aims to examine the structural problems related to textile production and consumption in the Ottoman State from the sixteenth century onward, through a historical perspective grounded in archival sources. The Ottoman textile industry, known for its production of silk, wool, and cotton fabrics, played a vital role in both domestic markets and international trade networks. However, beginning in the sixteenth century, a series of challenges including economic fluctuations, weakening central administrative control, increasing banditry in rural areas, and arbitrary interventions by local officials significantly disrupted the continuity and quality of production. The decline in professional ethics within artisan guilds, the proliferation of fraudulent manufacturing practices, and the absence of standardization further undermined quality sustainability. While the state attempted to regulate the sector through price controls (narh), quality inspections, centralized production policies, and restrictions on foreign trade, these measures often proved insufficient. Additionally, the growing penetration of European industrial goods into Ottoman markets and delays in adopting technological innovations severely weakened the competitiveness of local production. This study evaluates these issues not only from an economic standpoint but also by exploring their social, cultural, and political dimensions, thereby offering a multidimensional analysis of the Ottoman socio-economic structure.

Keywords

Archival Documents , State Supervision , Fabric , Ottoman Textile Industry

References

• Arşiv Kaynakları
• Mühimme Defteri (A. DVNSMHM. d.): 5, 6, 7, 21, 23, 26, 30, 31, 35, 36, 41, 47, 48, 49, 52, 58, 74, 80, 85, 91, 102 numaralı defterler.
• Bursa Şer’iyye Sicilleri (BŞS): B-13.
• İbnülemin Dâhiliye (İE. DH.): 5/477.
• Topkapı Sarayı Müzesi (TSM): E- 6342, 13/965, H. 1344, vr.330b.
• Kaynak Eserler
• Âşık Paşazade (2003). Osmanoğulları’nın Tarihi. (haz. Kemal Yavuz ve M. A. Yekta Saraç). İstanbul: Koç Kitaplığı.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tanci. (2004). İbn Battûta Seyahatnâmesi. C.I. (çev. A. Sait Aykut). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Mehmed Neşrî. (1995). Kitâb-ı Cihan-nümâ. C.I. (neşr. Faik Reşit Unat ve M. Altay Köymen). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. (1997). Gelibolulu Mustafa Âlî ve Mevâıʿdü’n-Nefâis fî-Kavâʿıdi’l-Mecâlis. (haz. Mehmet Şeker). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Araştırma ve İncelemeler
• Akdağ, M. (1965). Osmanlı İmparatorluğunun Yükseliş Devrinde Esas Düzen. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 3(4-5), 139-156.
• Akdaş, E. (2009). Gelibolulu Mustafa Âlî Teşrifatname. (Yayınlanmamış doktora tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Akgündüz, A. (1992). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri. 4. Kitap, 1. Kısım, İstanbul: Fey Vakfı.
• Atasoy, N., Denny, W. B., Mackie, L. W., Tezcan, H. (2001). İpek: Osmanlı Dokuma Sanatı. İstanbul: TEB İletişim ve Yayıncılık.
• Çelik, M. (2021). Osmanlı İlmiye Sınıfının Kıyafet Normu ve Giysileri. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları.
• Çiftçi, C. (2004). Müşteri Memnuniyeti, Kalite ve Osmanlı Esnafı. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5(7), 17-34.
• Ercan, Y. (1990). Osmanlı İmparatorluğunda Gayrimüslimlerin Giyim, Mesken ve Davranış Hukuku. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 1(1), 117-125.
• Faroqhi, S. (2003). Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak. (çev. Gül Çağalı Güven ve Özgür Türesay). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Faroqhi, S. (2011). Osmanlı Zanaatkârları. (çev. Zülal Kılıç). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Genç, M. (2015). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gönül, M. (1967). Eski Dokumacılık ve Yurdumuzdaki Gelişimi. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, 11(217), 4499-4503.
• Gürsu, Nevber. (2002). “Kumaş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi XXVI, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 367-370.
• İnalcık, Halil. (2007). “Orhan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi XXXIII, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 375-386.
• Koç, F. ve Koca, E. (2010). Osmanlı Kanunlarında Giyim-Kuşam Yasakları. Türk İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 10, 31-50.
• Kütükoğlu, M. (2018). Osmanlı’nın Sosyo-Kültürel ve İktisâdî Yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Nutku, Ö. (1984). Onyedinci Yüzyılda Saray Kumaşları. 2. Ulusal El Sanatları Sempozyumu Bildirileri, (18-20 Kasım 1982), İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Yayınları.
• Özcan, A. (1982). Fâtih’in Teşkilât Kanunnâmesi ve Nizam-ı Âlem İçin Kardeş Katli Meselesi. Tarih Dergisi, 33, 29-51. Özen, M. E. (1982). Türkçe’de Kumaş Adları. Tarih Dergisi Fatih Sultan Mehmed’e Hatıra Sayısı, 33, 291-340.
• Quatatert, D. (2004). 19. Yüzyıla Genel Bakış: Islahatlar Devri 1812-1914. Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi: 2 içinde, (ed. Halil İnalcık ve Donald Quataert), İstanbul: Eren Yayınları.
• Salman, F. (2002). Osmanlı Dönemi Türk Kumaş Sanatı. Türkler, C.XII içinde, (ed. Hasan Celal Güzel v. dğr.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 410-415.
• Tezcan, H. (2002). Osmanlı Dokumacılığı. Türkler, C.XII içinde, (ed. Hasan Celal Güzel v. dğr.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 404-409.
• Topbaş, O. N. (1999). Osmanlı Abide Şahsiyetleri ve Müesseseleri. İstanbul: Erkam Matbaacılık. Uzun, C. (2024). 17. Yüzyılda Harput. İstanbul: Aktif Yayın Evi.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1995). Gazi Orhan Bey Vakfiyesi. Belleten, V(19), 277-288.