Kitâbu’l-‘Ayn ve Kitâbu’l-Cîm’de n-f-s (ن ف س) kökü ve türevleri

Year 2023, Issue: 32, 1232 - 1254, 21.02.2023

İclal Arslan

https://doi.org/10.29000/rumelide.1253843

Abstract

Birçok disiplinde önemli bir yere sahip olan nefs (نَفْسٌ) kavramının zengin bir anlam yelpazesi vardır. Nefs kelimesinin sözlük anlamlarının klasik Arap dili sözlükleri perspektifinde etraflıca ortaya konulması, farklı disiplinlerdeki terim anlamlarının netleşmesine ve gereği gibi anlaşılmasına yarar sağlayacaktır. Bu açıdan nefs hakkında yapılacak yeni çalışmalara referans niteliği taşıyacak şekilde n-f-s (ن ف س) kökünün klasik sözlükler yardımıyla etimolojisinin yapılması büyük önem arz etmektedir. Bu çalışmada ilk sistematik kapsamlı sözlük kabul edilen Kitâbu’l-‘Ayn ile sözcüklerin, kökün ilk harfine göre alfabetik olarak sıralanmış olduğu Kitâbu’l-Cîm tercih edilmiştir. İlk aşamada bu sözlüklerdeki n-f-s kök malumatı etraflıca incelenmiştir. Sonrasında nefs kelimesi, çoğulları olan enfus (أَنْفُسٌ) ve nufûs (نُفُوسٌ) kelimeleriyle birlikte ele alınmıştır. Ayrıca nefs kelimesinin manalarında belirleyici olduğu düşünülen fiil vezinlerine değinilmiş, nefs ve nefes (نَفَسٌ) kelimeleri arasındaki ilintiye işaret edilerek sözlükler arasındaki anlam farklılıkları tespit edilmiştir. Böylelikle bu iki klasik sözlükten istifade edilerek “nefs” ve “nefes” kelimeleri için temel bir çerçeve ortaya konulmuştur. Çalışma sırasında bu iki klasik sözlükteki manalar; âyet, hadis-i şerif, Arap şiiri ve deyimsel ifadelerden oluşan şahidlerle desteklenmiştir. Anlamların tespitinde bilhassa kelimelerin Türkçeye aktarılmasında titizliğiyle meşhur olan el-Okyânûsu’l-Basît, diğer bir adıyla Kâmûs Tercümesi’nden istifade edilmiştir. Böylece el-Halîl b. Ahmed’in de dediği gibi birden fazla anlama sahip olan nefsin kavram alanını ortaya koyulmuştur. Yapılan çalışma sonunda görülmüştür ki, nefs kelimesinin sözlük anlamları birbirinden farklı olsa da, fiil formundaki anlamları alt alta sıralandığında, aralarında bazı ortak noktalar bulunmaktadır. Bu makalede amaç, n-f-s (ن ف س) kökünün sözcük anlamıyla ilgili bütün detayları ortaya koymaya çalışmak ve anlam sürecindeki gelişim seyrini ilk döneme ait zikredilen bu iki sözlük yardımıyla tespit edebilmektir.

Keywords

Arap Dili, Kitâbu’l-‘Ayn, Kitâbu’l-Cîm, n-f-s (ن ف س) kökü, Nefs (نَفْسٌ), Nefes (نَفَسٌ)

References

• Ebû Ali el-Kâlî. (1975). el-Bâri‘ fi’l-luga. thk. Haşim et-Ta‘ân. Beyrut: Dâru’l-Hadâratu’l-‘Arabiyye ve Bağdad: Mektebetu’n-Nahda.
• İbn Dureyd. (1987). Cemheratu’l-luga. nşr. Remzî Munîr Beʿalbekî (Cilt 1-3). Beyrut: Dâru’l-‘İlmi li’l-Melâyîn.
• Durmuş, İ. (2009). Sözlük. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 37, s. 398-401). içinde İstanbul: TDV.
• Durmuş, İ. (2013). Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 44, s. 168-171). içinde İstanbul: TDV.
• el-Ezheri. (1964). Tehzîbu’l-luga. thk. Abdusselam Muhammed Hârun ve Muhammed Ali Neccâr. Kahire: el-Muessestu’l-Mısriyyeti’l-‘Âmme li’t-Te’lîf ve’l-Enbâ ve’n-Neşr – ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme.
• el-Fârâbî, İshak b. İbrâhim. (2003). Dîvânu’l-edeb. thk. Ahmet Muhtar Ömer (Cilt 1-4). Kahire: Müessetu Dâri’ş-Şa‘bi li’s-Sahâfe ve’t-Tıbâ‘ ve’n-Neşr.
• İbn Fâris. (1979). Mu‘cemu Mekâyisi’l-luga. thk. Abdusselam Muhammed Hârun. Dımaşk: Dâru’l-Fikr.
• el-Ferâhîdî, el-Halîl b. Ahmed. (1408/1988) Kitâbu’l-‘Ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî – İbrâhim es-Sâmerrâî (Cilt 1-8). Beyrut: Müessetu’l-A‘lemî li’l-Matbûât.
• el-Ferâhîdî, el-Halîl b. Ahmed. (2003). Kitâbu’l-‘Ayn. thk. Abdulhamid Hindâvî (Cilt 1-4). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
• Fuâd Abdulbâkî, M. (h. 1364). el-Mu‘cemu’l-mufehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kâhire: Matbaatu Dâri’l-Kutubi’l-Mısriyye.
• Haddâd, Hannâ. Kitâbu’l-Hemz li-Ebî Zeyd Sa‘îd b. Evs el-Ensârî. Cuzûr 9/5 (June 2002), 345-444. https://archive.alsharekh.org/MagazinePages/MagazineBook/judhur/judhur_2002/Issue_9/index.html
• Ebû Hilâl el-‘Askerî (ty.). el-Furûku’l-lugaviyye. thk. Muhammed İbrâhîm Selîm. Kahire: Dâru’l-ʿİlm ve’s̠-S̠ekâfe.
• Karabela, N. (2011). Halil b. Ahmed’in Arap Dili ve Gramerindeki Yeri. Isparta: Hondu Kitap Kırtasiye.
• Kehhâle, Ö.R. (1993/1414). Mu‘cemu’l-muellifîn terâcimu musannifî’l-kutubi’l-‘Arabiyye. Beyrut: Muessetu’r-Risâle
• Kılıç, H. (1994). Ebû Amr eş-Şeybânî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 10, s. 98-99). içinde İstanbul: TDV.
• Lebid b. Rebîa (ty). Dîvânu Lebîd b. Rebî‘a el-Amiri. Beyrut: Dâru Sâdır.
• İbn Manzûr (ty.). Lisânu’l-‘Arab. thk. Abdullah ‘Aliyyu’l-Kebîr, Muhammed Ahmed Hasbullah, Hâşim Muhammed eş-Şâzelî. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif.
• Marzouk, T. (2012). Mütercim Âsım’ın “Kâmus Tercümesi”ne Eklediği Türkçe Kelimelerin Etimolojik Açıdan İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Mutçalı, S. (1995). Arapça Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık.
• Özen, Ş. (2006). Nehaî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 32, s. 535-538). içinde İstanbul: TDV.
• Sâhib b. ‘Abbâd. (1994). el-Muhît fi’l-luga. thk. eş-Şeyh Muhammed Hasan Âli Yâsîn. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub.
• Sâmî, Şemsettin. (h. 1317). Kâmûs-ı Türkî. nşr. Ahmet Cevdet. Dersaâdet: İkdâm Matbaası.
• Sezgin, F. (1988/1408). Târîhu’t-turâsi’l-‘Arabî. (Cilt 8). Muhammed b. Suûd Üniversitesi.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail. (2000). el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-a‘zam. nşr. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
• Subaşı, Derya Adalar. (2011). Araplarda Sözlükçülük Çalışmaları ve el-Mu‘cemu’l-‘Arabiyyu’l-Esâsî Adlı Sözlüğün Eleştirisi. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 4 (Yaz 2011), 237-250. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/714366
• es-Suhârî, Seleme b. Müslim el-Avtebî. (2006/1427) el-Ensâb. thk. M. İhsan en-Nas (Cilt 1-2). Baskı yeri yok.
• eş-Şeybânî, Ebû Amr. (1394/1974). Kitâbu’l-Cîm. nşr. İbrâhim el-Ebyârî (Cilt 1-3). Kahire: el-Hey’etü’l-‘Âmme li-şu’ûni’l-Metâbi‘i’l-Emîriyye.
• Şimşek, Mehmet Ali. Arap Dilinde Sülasi Mücerret Siygalar ve Yapısal Çokanlamlılık Yönü. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (Aralık 2012), 223-254. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/221196
• Taberî, M.C. (2001). Câmi’u’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî. Kahire: Dâru Hecr.
• Ebu’t-Tâhir el-Fîrûzâbâdî. (2005). Kâmûsu’l-muhît. thk. Mektebetu Tahkîki’t-Turâs fî Muesseseti’r-Risâle. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle.
• Ebu’t-Tâhir el-Fîrûzâbâdî. (2013). el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsu’l-Muhît. (trc. Mütercim Âsım Efendi). ed. Mustafa Koç (Cilt 1-6). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Topuzoğlu, T. R. (1997). Halîl b. Ahmed. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansikopedisi (Cilt 15, s. 309-312). içinde İstanbul: TDV.
• Tüccar, Z. (1993). Cerîr b. Atıyye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 7, s. 412-413). içinde İstanbul: TDV.
• Tüccar, Z. (2009). Semev’el el-Ezdî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 36, s. 487-488). içinde İstanbul: TDV.
• İbn Bâccei (2020). Kitabu’n-Nefs, terc. Mevlüt Uyanık-Aygün Akyol-Bayram Tamtürk, ed. İclal Arslan, Ankara: Elis.
• ez-Zebîdî. (1965). Tâcu’l-‘arûs. thk. Abdussettâr Ahmed Ferrâc v.dğr. Kuveyt: Matba‘atu Hukûmeti’l-Kuveyt.
• Ebû Zeyd el-Ensârî. (1911). Kitâbu’l-Hemz. nşr. Luiz Şeyho. Beyrut: el-Matbaatu’l-Kasûlîkiyyetu li’l-Âbâi’l-Yesû’iyyîn.
• ez-Ziriklî, H. (1986). el-A‘lâm Kâmûsu’t-terâcim (7 b.). (Cilt 1-7). Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn.
• https://dohadictionary.org/dictionary/%D9%86%D9%81%D8%B3 Erişim Tarihi: 18.02.2023