Sağ Yönün Kavramsal Üstünlüğü ve Dile Yansıması: Oŋul-/Oŋal- ve Saġal- Fiilleri Üzerine

Year 2025, Volume: 10 Issue: 2, 1259 - 1283, 31.08.2025

Emine Güler

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1689486

Abstract

Pek çok kültürde kutsiyet atfedilen yön olarak “sağ” kavramı, Türkler için de ayrıcalıklı bir öneme sahip olmuştur. Eylem temelli yaşayan tüm kavimlerde olduğu gibi Türkler için de yön ve yer adlandırmaları dilde geniş yer tutmaktadır. Yazıtların söz varlığı bu bakımdan dikkat çekicidir. Türkler yön tariflerinde önem sırasına göre önce güneşin doğduğu taraf olan “doğu”, sonra sırasıyla güney, batı ve kuzey yönlerini sıralarlardı. Güney, güneşin doğuş yönü olan doğudan sonra en önemli yön olarak sağı temsil etmekte ve kutsal görülmekteydi. Mitolojik ögelerde ve sözlü edebi-yat ürünlerinde ululanan “sağ”ın bu ayrıcalıklı konumu semavi dinlerde de yer alan iyiyi, doğruyu, güzeli ve dolayısıyla cennet yönünü; solun ise kötüyü, yanlışı, istenmeyeni ve dolayısıyla cehennemi işaret etmesinden dolayı İslamiyet’in kabulünden sonra da devam etmiştir. Çalışmanın konu-sunu teşkil eden oŋul-/oŋal- ve saġal- “(hasta/yara) iyileşmek, düzelmek” fiilleri de türetiliş mantığı açısından sağ yönün olumlu algılanması bağlamında değerlendirilebilir. Özellikle ilk olarak Harezm-Kıpçak sahası eserlerinde karşılaşılan saġal- fiilinin oŋal- fiilinin kök anlamı ve türetme eki ile örtüşmesi ve oluşan fiilin de aynı anlamı işaret ediyor olması dikkat çekicidir. Çalışma kapsamında bu fiiller köken açısından incelenecek, kök sözcükleri ve türemeleri tarihî lehçelerden tanıklanacaktır. Böylece fiillerin Doğu ve Batı Türkçesi eserlerindeki kullanımları belirlenmeye çalışılacaktır.

Keywords

Oŋul-/oŋal- , saġal- , kökteş sözcükler , sağ-sol algısı , tarihî Türk lehçeleri.

The Conceptual Superiority of the Right Side and Its Linguistic Reflections: A Study on the Verbs Oŋul-/Oŋal- and Saġal-

Abstract

In many cultures, the concept of “right” holds sacred connotations, and among the Turks, it carries a particularly privileged significance. As with other action-oriented societies, spatial and directional terminology occupies an important place in the Turkish language. The lexicon of Old Turkic inscriptions is especially illustrative in this respect. In directional ordering, the Turks priori-tized the east—where the sun rises—followed by south, west, and north. The south, positioned immediately after the east, symbolized the right side and was thus considered sacred. The exalted status of the “right” in Turkic mythology and oral literature corresponds to its representation of goodness, truth, beauty, and paradise—a symbolic framework that continued after the adoption of Islam, in which the “left” came to signify evil, error, and hell. This study focuses on the verbs oŋul-, oŋal-, and saġal-, meaning “to recover (from illness or wounds), to heal.” These verbs can be analy-zed in the context of the cultural perception of the right side as inherently positive. Of particular interest is the verb saġal-, which appears primarily in texts from the Khwarezm-Kipchak region and demonstrates semantic and morphological parallels with oŋal-. The study explores the historical roots and derivations of these verbs, drawing on attestations from various historical dialects, and aims to trace their usage across Eastern and Western Turkic literary traditions.

Keywords

Oŋul-/oŋal , saġal- , cognate words , right–left perception , historical turkic dialects

References

• Aça, Mehmet (2017). Kültür ve Dayatma: Türk Kültüründe Sol El Tabusu. International Conference: The West of The East, The East of The West Proceedings 4, Prague/Czechia, 205-212.
• Ağar, Mehmet Emin (1989). Kitâb fi’l-Fıkh bi-Lisân-ı Türkî. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Akdemir, Yılmaz (2015). Kemâleddîn Hüseyin Harezmî'nin Çağatay Türkçesiyle Kasîde-i Bürde Şerhi (İnceleme-Metin-Çeviri-Gramatikal Dizin). Doktora Tezi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi.
• Akkaş, Gülay (2018). İslam Öncesi Türk Kültüründe Sağ Tarafın İfade Ettiği Anlamlar. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Akyıldız Ay, Didem (2023). Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Bir Falname. İstanbul: Kesit Yayın-ları.
• Arat, Reşid Rahmeti (1947). Kutadgu Bilig -Metin. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Arat, Reşid Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig III-İndeks (Haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Arat, Reşid Rahmeti (1991). Eski Türk Şiiri. Ankara: TTK Basımevi.
• Arat, Reşid Rahmeti (2006). Atebetü’l-Hakayık. Ankara: TDK Yayınları.
• Arat, Reşid Rahmeti (2007). Kutadgu Bilig-I Metin. Ankara: TDK Yayınları.
• Argunşah, Mustafa (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Argunşah, Mustafa ve Güner, Galip (2015). Codex Cumanicus. Ankara: TDK Yayınları.
• Argunşah, Mustafa ve Sağol Yüksekkaya, Gülden (2016). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkan, İbrahim (2006). Ermeni Harfleriyle Yazılmış Kıpçakça Zebur (Metin-Dizin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi.
• Ata, Aysu (2019a). Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Giriş-Metin-Dizin). Ankara: TDK Yayınları.
• Ata, Aysu (2019b). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: TDK Yayınları.
• Atalay, Besim (1945). Et-Tuhfetü’z-zekiyye Fi’l-Lûgati’t-Türkiyye. Ankara: TDK Yayınları.
• Aydın, Erhan (2014). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). Konya: Kömen Yayınları.
• Banguoğlu, Tahsin (1995). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Barutçu Özönder, F. Sema (2011). Alî Şîr Nevâyî, Muhâkemetü’l-Luġateyn (İki Dilin Muhakemesi). Ankara: TDK Yayınları.
• Bilgen, İpek (1989). Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Söz Yapımı. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Borovkov, A. Konstantinovic (2002). Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII-XIII. Yüzyıllar). (Çev. Halil İbrahim Usta, Ebülfez Amanoğlu). Ankara: TDK Yayınları.
• Brockelmann, Carl (1954). Ostttürkische Grammatik Der İslamichen Litteratursprachen Mittelasiens. Leiden: E.J. Brill.
• Caferoğlu, Ahmet (1931). Kitâbü’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Caferoğlu, Ahmet (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Cin, Ali (2012). Mesud Bin Ahmed-Süheyl ü Nev-Bahār. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Clauson, Gerard (1960). Sanglax (A Persian guide to the Turkish language by Muhammad Mahdí Xān). London.
• Clauson, Gerard (1972). An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Çakmak, Serkan (2019). Atebetü’l-Hakâyık (İnceleme-Tenkitli Metin-Tıpkıbasım). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Çelebi, Halime (2019). Çağatayca Yazılmış Bir Seyfü’l-Mülûk Mesnevisi. Yayımlanmamış Yüksek Li-sans Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• Dankoff, Robert ve Kelly, James (1985). Mahmud El Kaşgari Compendium Of The Turkic Dialects, III, Cambridge: Sources Of Oriental Languages And Literatures 7, Turkish Sources VII.
• Deny, Jean (1941). Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi). (Çev. Ali Ulvi Elöve). İstanbul: Maarif Ve-kaleti.
• Derleme Sözlüğü V (2019). Ankara: TDK Yayınları.
• Derleme Sözlüğü https://sozluk.gov.tr/ (Erişim tarihi: 20 Nisan 2025).
• Diyanet İşleri Başkanlığı, Kur’an-ı Kerim. https://kuran.diyanet.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 20 Nisan 2025).
• Durgut, Hüseyin (1995). Şeyh Süleymân Efendî-i Buhârî Lügat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî (Cild-i Evvel) Adlı Eserin Transkripsiyonu. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Edirne: Trakya Üniversite-si.
• Duymaz, Ali (2005). “Oğuz Kağan Destanı’ndan Dede Korkut’a Toy Geleneğinin Simgesel Anla-mı ve Türk Paylaşım Modeli”. Karadeniz Araştırmaları 5(5), 37-60.
• Eckmann, Janos (1988). Çağatayca El Kitabı (Çev. Günay Karaaağaç). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Eckmann, Janos (2014). Mahmud b. Ali, Nehcü’l-Ferādis (Metin-Dizin-Sözlük-Tıpkıbasım). (Haz. Se-mih Tezcan-Hamza Zülfikar; Dizin-Sözlük: Aysu Ata). Ankara: TDK Yayınları.
• Ekrem, Nuraniye (1995). "Hunlarda Renk ve Yön Bilgisi", Nevruz ve Renkler (Türk Dünyası ve Nev-ruz ll. Bilgi Şöleni Bildirileri), (Haz. Sadık Tural-Elmas Kılıç). Ankara: AKM Yayınları, 85-95.
• Eminoğlu, Emin (2011). Abbâs İbni Hamza es-Sabrânî, Kitâbü’l-Ef’âl-Kıpçakça Satır Arası Sözlük. Anka-ra: Akçağ Yayınları.
• Eraslan, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican ve Akkoyunlu, Ziyat (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: TDK Yayınları.
• Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation, A Functional Approach To The Lexicon, Vol. Ⅰ-Ⅱ. Otto Harrassowitz.
• Ergin, Muharrem (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Ergin, Muharrem (2014). Dede Korkut. Ankara: TDK Yayınları.
• Ersoy, Gülser (2022). Memluk Sahasında Yazılmış Bir Kısasu'l-Enbiyâ (İnceleme-Metin-Dizin). Konya: Tablet Yayınları.
• Gabain, Annemarie (1968). “Renklerin Sembolik Anlamları”. (Çev. Semih Tezcan). Türkoloji Dergisi 3(1), 107-113.
• Gabain, Annemarie (1988). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yayınları.
• Garkavets, Aleksandr (2003). Töre Bitigi, Kıpçaksko-Pol’skaya Versiya Armyanskogo Sudebnika i Arm-yano Kıpçakskiy Protsessualnıy Kodeks, L’vov, Kamenets-Podol’skiy 1519-1594. Almatı: Deşt-i Kıpçak, Baur.
• Gedikoğlu, Fazilet (2017). Çağatayca Taberî Tarihi (Tarihnâme) Tercümesi (182a-242b) İnceleme-Metin-Dizin. Yüksek Lisans Tezi. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi.
• Grønbech, Kaare (1942). Komanisches Wörterbuch. Türkischer Wortindex Zu Codex Cumanicus. Kopen-hagen: Einar Munksgaard.
• Güner, Galip (2021). Karahanlı Türkçesinde Fiil. Ankara: TDK Yayınları.
• Hacıeminoğlu, Necmettin (1991). Türk Dilinde Fiiller. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hatiboğlu, Vecihe (1970). “Türkçenin Yapısı ve İkili Kökler”. Türk Dili Dergisi 22(224), 110-115.
• Hatiboğlu, Vecihe (1981). Türkçenin Ekleri. Ankara: TDK Yayınları.
• Heyet, Mehmet Rıza (2021). Mirzâ Mehdî Ḫan Esterâbâdî Senglaḫ Mebâniyü’l-Lüġat ve Kitâbü’l-elif (1v.-119r.). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• İmer, Kamile (1976). Tükiye Türkçesinde Kökler. Ankara: TDK Yayınları.
• Kaçalin, Mustafa (2011). Nevayi’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar. Ankara: TDK Yayınları.
• Karagözlü, Savaş (2018). İbni Mühennâ Lügati Türkçe Kısmı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (2019). Seyfi-i Sarâyî, Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-Türkî). Anka-ra: TDK Yayınları.
• Karasoy, Yakup (1998). Şiban Han Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: TDK Yayınla-rı.
• Kaya, Önal (1996). Alî Şîr Nevâyî, Fevâyidü’l-Kiber. Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Zeynep (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Zeynep (2017). Marzubân-nâme Tercümesi Destûr-ı Şâhî. Ankara: TDK Yayınları.
• Kök, Abdullah (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-arası Kuran Tercümesi (TİEM 73 1V-235V/2). Dokto-ra Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Köktekin, Kazım (2007). Yusuf Emirî Divanı. Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Köktekin, Kazım (2019). Şeyh-zâde Atâyî Dîvân. Ankara: TDK Yayınları.
• Kut, Günay (2003). Alî Şîr Nevâyî, Ġarâ’ibü’ṣ-ṣıġar (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin). Ankara: TDK Yayınları.
• Kúnos, Ignaz (1902). Šejx Sulejman Efendi's Čagataj-Osmanisches Wörterbuch. Budapest.
• Küçük, Mehmet Alparslan (2013). “Geleneksel Türk Dinindeki Ana/Dişil Ruhlara Mitolojik Açı-dan Bakış”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (1), 105-134.
• Meninski, François à Mesgnien (1680). Thesaurus linguarum orientalium turciace, arabicae, persi-cae lexicon turcico-arabico-Persicum I. Vienna.
• Nadalyayev vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar. Leningrad: Institut Yazıkoznaniya, Akademiya Nauk SSSR.
• Nişanyan, Sevan (2025). “Nişanyan Sözlük-Çağdaş Türkçenin Etimolojisi”. https://www.nisanyansozluk.com/ (Erişim tarihi: 20 Nisan 2025).
• Onur, Samet (2022). Harezm Türkçesi Fal Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ögel, Bahaeddin (2000). Türk Kültür Tarihine Giriş I. Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ölmez, Zuhal (1993). Mahbûbu’l-Kulûb (İnceleme-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. An-kara: Hacettepe Üniversitesi.
• Ölmez, Zuhal (1996). Şecere-i Terâkime. Ankara: Simurg Yayınları.
• Özdemir, Hakan (2015). Çağatayca Taberî Tarihi (Tarih-nâme 60a – 119b) (İnceleme-metin–dizin). Yüskek Lisans Tezi. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi.
• Özezen Yüceol, Muna (2002). “Sağ ve Sol Kavramlarına İlişkin Bir Araştırma Denemesi”. Dil Dergisi, (117), 5-24.
• Özkan, Bilge (2005). Nevâdirü'n-Nihâye (İnceleme, metin, dizin). Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Özyetgin, A. Melek (2001). Ebû Hayyân Kitâbu’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk, Fiil: Tarihî-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. Ankara: Köksav Yayınları.
• Radloff, Wilhelm (2008). Türklük ve Şamanlık. (Çev. A. Temir, T. Andaç, N. Uğurlu). İstanbul: Ör-gün Yayınevi.
• Räsänen, Martti (1969). Versuch Eines Etylmologischen Wörtherbuchs Der Türksprachen: Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae XVII, 1.
• Sağol, Gülden (1993). Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi Giriş-Metin-Sözlük. Yayımlan-mamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Şahin, Yeşim (2015). Ermeni Harfli Bir Kıpçak Metni: Azizlerin Hayat Hikayeleri: Metin-İnceleme -Dizin. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Tarama Sözlüğü V (2019). Ankara: TDK Yayınları.
• Tarama Sözlüğü https://sozluk.gov.tr/ (Erişim tarihi: 20 Nisan 2025).
• Taş, İbrahim (2020). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: TDK Yayınları.
• Tatcı, Mustafa (2012). Yunus Emre Divan-ı İlahiyat. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Tekin, Talat (1973). “Türkçenin Yapısı ve Eş Sesli İsim Fiil Kökleri”. Hacettepe Sosyal Beşerî Bilimler Dergisi 5(1), 36-46.
• Tietze, Andreas (2018). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügati 6. Cilt: O-R. Ankara: Tüba Yayın-ları.
• Timurtaş, Faruk (1976). “Küçük Eski Anadolu Türkçesi Grameri”. Journal Of Turkology 18, 331-368.
• Toker, Mustafa ve Uygun, Muhsin (2020). Hüsam Kâtip Cümcümename (İnceleme-Metin-Aktarma-Dizinler-Tıpkıbasım). Konya: Palet Yayınları.
• Tokyürek, Hacer (2018). Altun Yaruk Sudur Ⅳ. Tegzinç (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, Recep (2017). İrşâdü’l-Mülûk Ve’s-Selâtîn. Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, Recep vd. (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: TDK Ya-yınları.
• Toparlı, Recep ve Argunşah, Mustafa (2014). Mu’înü’l-Mürîd (İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: TDK Yayınları.
• Toprak, Funda (2005). Harezm Türkçesinde Fiil. Ankara.
• Tuna, Osman Nedim (1997). Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ile Türk Dilinin Yaşı Meselesi. An-kara: TDK Yayınları.
• Tülübaş, Tuğba (2017). Hüsrev ü Şîrin (Metin-Dil Özellikleri-Gramatikal Dizin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi.
• Türk, Vahit (2004). “Sağ, Oñ, Sol Sözleri ve Kavram Alanları”. Türkbiliğ / Türkoloji Araştırmaları Dergisi 5(7), 125-136.
• Türk, Vahit (2017). Ali Şir Nevâyî, Münacât, Çihil Hadis (Kırk Hadis), Nazmü’l Cevâhir, Kitâb-ı Sırâcü’l-Müslimîn. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Türkay, Kaya (2002). Alî Şîr Nevâyî, Bedâyiu’l-Vasat: Üçünçi Dîvân. Ankara: TDK Yayınları.
• Uğurlu, Mustafa (1984). Münyetü’l-Guzât. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Usta, Halil İbrahim (2011). Orta Asya Kur’ân Tefsiri (Metin-Tıpkıbasım). Ankara: Poyraz Ofset.
• Ünal, Sena (2022). Türk Kültüründe Yönler ve Sağ-Sol Algısı. Yüksek Lisans Tezi. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi.
• Ünlü, Suat (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 235V/3-450r7) (Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin). Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Wilkens, Jens (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen (Eski Uygurcanın El Sözlüğü). Heraus-gegeben von der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Yılmaz, Emine vd. (2013) Kısas-ı Enbiya. Ankara: TDK Yayınları.
• Yüce, Nuri (2014). Mukaddimetü’l-Edeb (Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası). Ankara: TDK Yayınları.