Türkiye’de Kamu Yayıncılığında Gizli Siyasal Reklam Örneği: İcraatın İçinden Programı Üzerine Tarihsel Bir İnceleme

Yıl 2025, Sayı: 32, 288 - 309

Başak Akmeşe , Raci Taşcıoğlu

https://doi.org/10.33404/anasay.1707107

Öz

Bu araştırmada 1980’li yıllarda bir televizyon mecrasında “İcraatın İçinden” programının yayınlanması ve Turgut Özal’ın o dönem Türkiye’sinde örneğine rastlanılmamış gizli siyasal reklam unsurunu kamu televizyonunda gerçekleştiriyor olması konu edinilmiştir. Araştırma 31 Ocak-25 Mart 1984 tarih aralığını kapsamaktadır. Televizyon yayıncılığı bağlamında dünyadaki dönüşüme kayıtsız kalmayan Özal, söz konusu programın yayınlanmasının ardından medya ve siyasi çevrelerce eleştirilere maruz kalmıştır. Bu araştırmanın amacı yapılan bu eleştirilerin o dönemki gazete haberlerine nasıl yansıdığı ve söz konusu programın yayınlanması için gerekli şartların nasıl sağlandığını araştırmaktır. Araştırmada kamu yayıncılığında ilk siyasal reklam filminin gizli reklam türünde çekilmesinin anlatılıyor olması bu araştırmayı önemli hale getirmektedir. 1984 yılına ait görsel ve basılı medya kaynaklarının tarihsel yöntemle bir arada incelenmesi, araştırmanın özgün yanını oluşturmaktadır. Siyasal iletişimin en güçlü aracı arasında yer alan siyasal reklamların TRT ekranlarında gizli reklam tekniklerinin kullanılarak yayınlanması, programların Amerika’da bulunduğu dönemlerin etkisiyle gerçekleştirilmiş olabileceğini akla getirmektedir. Söz konusu programların izler kitleyi etkilediği ve ANAP hükümetine yerel seçimleri kazandırdığı düşünülmektedir. O dönem siyasetinde askeri müdahale etkisinin hissedilmesine rağmen Özal’ın 1980’li yıllarda pek çok alanda değişimlere öncülük etmesi ile birlikte siyasette ve yayıncılık anlayışına da getirdiği yenilikler dikkat çekicidir. Siyasette ve medyada yapmış olduğu yenilikler, özellikle de kamu yayıncılığı-izleyici, dönemin Başbakanı-izler kitle arasındaki iletişimsel ilişki yapısındaki değişimler de araştırma için kilit bir nokta oluşturmaktadır. Darbe sonrası apolitik bir dönemde siyaset yapan Özal 1983 yıllarının sonlarına doğru televizyonun bu gücünden yararlanmak istemiştir. Özal’ın programın ilk bölümünün yayınlandığı döneme göre daha ihtiyatlı açıklamalar yaptığı görülmektedir. Bu yönüyle de bir nevi hesap verme ve reklam içeren programın vatandaşların siyasi yönelimleri üzerinde -üstü örtülü bir biçimde- etki etme amacı taşıması nedeniyle de önemlidir. Bu dönem ekranlarda yayınlanan programa yönelik dönütler o dönem gazetelerinden elde edilmektedir. Dolayısıyla Özal’ın yapmış olduğu siyasi taktiklerin medyaya taşınması ile yerel seçimlerde ANAP hükümetinin başarısı arasındaki doğrusal ilişkinin var olduğu düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kamu Yayıncılığı , Gizli Siyasal Reklam , İcraatın İçinden Programı , Tarihsel İnceleme , Turgut Özal

AN EXAMPLE OF COVERT POLITICAL ADVERTISING IN PUBLIC BROADCASTING IN TURKEY, “ICRAATIN ICINDEN” PROGRAM: A HISTORICAL REVIEW

Öz

This research is about the broadcast of the program "İcraatın İçinden" on a television channel in the 1980s and the fact that Turgut Özal implemented a hidden political advertising element on public television, an unprecedented example in Turkey at that time. The research covers the period between January 31- March 25, 1984. Özal, who was not indifferent to the transformation in the world in the context of television broadcasting, was exposed to criticism from the media and political circles after the broadcast of the program in question. The aim of this research is to investigate how these criticisms were reflected in the newspaper news of that period and how the necessary conditions were met for the broadcast of the program in question. The fact that the research describes the shooting of the first political commercial in public broadcasting in the form of secret advertising makes this research important. Examining the visual and printed media sources of 1984 together with the historical method constitutes the original aspect of the research. Since political advertisements are among the strongest arguments of political communication, it is envisaged that these programs broadcast on TRT screens using the techniques of hidden advertisements may have been realized under the influence of the periods in which they were in America. It is thought that the programs in question influenced the audience and helped the ANAP government win the local elections. While the impact of military intervention in politics continued at that time, Özal's innovations in politics and publishing, in addition to pioneering changes in many areas in the 1980s, are remarkable. Such innovations in politics and media, especially the changes in the structure of the communicative relationship between public broadcasting and the audience, the Prime Minister of the period and the audience, constitute a key point for research. Özal, who was engaged in politics in an apolitical period after the coup, wanted to benefit from this power of television towards the end of 1983. It is seen that Özal made more cautious statements than when the first episode of the program was broadcast. In this respect, the program, which includes a kind of accountability and advertising, is also important because it aims to -implicitly- influence the political orientations of citizens. Feedback about the program broadcast on screens during this period is obtained from the newspapers of that period. Therefore, it is thought that there is a linear relationship between Özal's political tactics being conveyed to the media and the success of the ANAP government in the local elections

Anahtar Kelimeler

Public Broadcasting , Covert Political Advertising , İcraatın İçinden Program , Historical Review , Turgut Özal

Kaynakça

• Adaklı, G. (2014). Neoliberalizm ve medya: dünyada ve Türkiye’de medya endüstrisinin dönüşümü. Mülkiye Dergisi, 34(269), 67-84.
• Akbaş, K. M. (2015). Millî görüş hareketinin gazetesi Millî Gazete bağlamında Türkiye'de islamcı basın. Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi, Kocaeli Üniversitesi, Kocaeli.
• Akçakaya, A. (2020). Dünden yarına Türkiye radyoları. TRT Akademi, 5(9), 406-417.
• Akıllıoğlu, S., Aziz, A., Çolakoğlu, N., Dağlı, N., Görün, N., Bayık, H., ... Tanık, M. (1990). TRT dünden bugüne radyo-televizyon 1927-1990. Ankara: TRT Avşar, Z. (2005). Kamu hizmeti yayıncılığı, uluslararası yaklaşımlar ve Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu. Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Yeni Düşünceler Hakemli E-Dergisi, (1), 93-124.
• Barlas, M. (1994). Turgut Özal’ın anıları. İstanbul: Sabah Kitapları.
• Bilasa, B. S. (2023). Nüfuzlu pazarlama bağlamında Youtube'da gizli reklam kullanımı üzerine bir inceleme. Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
• Bölükbaş, K. (2020). Kamu yayıncılığı bağlamında TRT radyolarına bakış: TRT Radyo 1 ve TRT FM Örneği. TRT Akademi, 5(9), 52-85.
• Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö. E., Karadeniz, Ş. ve Demirel, F. (2008). Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi.
• Brown, A. (1996). Ekonomi, kamu hizmeti yayıncılığı ve toplumsal değerler. Medya Ekonomisi Dergisi, 9 (1), 3-15.
• Crandall, K. B. (2006). Invisible commercials and hidden persuaders: James M. Vicary and the subliminal advertising controversy of 1957. Undergraduate Honors Thesis. University of Florida. Available at http://plaza.ufl.Edu/cyllek/docs/KC randall_Thesis2006. pdf.
• Çağlıyan, İ. Z. (2015). Türkiye’de başkanlık sistemi tartışmalarının yakın tarihi: Özal ve Demirel’in siyasi mülahazaları. Bilig (75), 313-340.
• Çal, A. (2015). 1975-1980 yıllarındaki siyasi gazetelerde Türkçenin kullanımı. Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Çankaya, E. (2008). İktidar bu kapağın altındadır: gösteri demokrasisinde siyasal reklamcılık. İstanbul: Boyut Kitapları.
• Curga, S. (2014). Televizyon dizilerinde gizli reklam uygulamaları. Doktora tezi, İstanbul Kültür Üniversitesi. İstanbul.
• Çoruk, E. (2020). Türkiye'de yeni sağ'ın vitrini olarak Turgut Özal. Yüksek lisans tezi Hacettepe Üniversitesi, Ankara. http://hdl.handle.net/11655/22424.
• Dağlar, A. (2010). Ordunun dayanılmaz ağırlığı basının dayanılmaz hafifliği: Türkiye'de asker iktidarı basın (Vol. 94). Destek yayınevi.
• Edegoh, LO, Ezebuenyi, EE. and Asemah, ES (2013). The use of television as a political advertising tool during elections in Anambra State, Nigeria. Asian Journal of Social Sciences and Humanities, 2 (3), 375-385.
• Erdem, Ö. (2015). Televizyon ve sinemada gizli reklam ve subliminal mesaj. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Erdemi̇r, F. (2011). Başlangıçtan günümüze TRT’nin reklam serüveni. /İletisim Kuram ve Arastirma Dergisi, 2011(32), 205-226.
• Erdemir, G. F. (2017). Neo-liberal politikaların kamu hizmeti yayıncılığına etkileri ve TRT örneği. Amme İdaresi Dergisi, 50(2), 73-104.
• Ermağan, İ. (2011). Bir medya aktörü olarak Millî Gazete’nin Avrupa Birliği algısı. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2011(24), 225-245.
• Gundlach, H. (2022). Public broadcasting." Handbook of Media and Communication Economics: A European Perspective. Wiesbaden: Springer Fachmedien Wiesbaden, 1397-1419.
• Hoynes, W. (2007). Public broadcasting for the 21st century: Notes on an agenda for reform. Critical studies in media communication, 24(4), 370-376. https://doi.org/ 10.1080/07393180701560955.
• Johnson, S and Prijatel, P. (2013). The magazine from cover to cover. New York/Oxford: Oxford University Press. Kabacalı, A. (1994). Türk basınında demokrasi (Vol. 4). Kültür bakanlığı.
• Kaid, L. L. (2004). Political advertising. In L. L. Kaid (Ed.), Handbook of political communication research. Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.
• Kaya, A. E. E. (2010). Cumhuriyet Gazetesinin kuruluşundan günümüze kısa tarihi. İletişim Fakültesi Dergisi 39(0),75-91.
• Kaptan. S. (1991) Bilimsel araştırma ve istatistik teknikleri, Ankara, Tekışık Web Ofset Tesisleri.
• Koloğlu, O. (1994). Osmanlı’dan günümüze Türkiye’de basın. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Köksal, T. (2006). 1980 Sonrası yeni sağ politikalar ve İcraatın içinden programlarının (1984-1989) değerlendirilmesi.
• Maral, T. (2022). 12 Eylül 1980 müdahalesi öncesi ve sonrasında Hürriyet Gazetesinin yayın politikası. Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Medya ve İletişim Sözlüğü. (2011). Kamu hizmeti yayıncılığı https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780199568758.001.0001/acref-97801995 68758-e-2205. eISBN:9780191727979.
• Moe, H. (2011). Defining public service beyond broadcasting: the legitimacy of different approaches. International Journal of Cultural Policy, 17(1), 52-68. https://doi.org/10.1080/10286630903049912
• Nedimoğlu, Ö. M. (1990). Siyasal iletişimde dönüşümler, yeni bir olgu: siyasal reklamlar. Yayınlanmamış Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Özkan, N. (2004). Seçim kazandıran kampanyalar: Türkiye ve dünyadan örneklerle. MediaCat.
• Özkır, Y. (2013). Hürriyet Gazetesi’nin kimliği. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (3), 45-70.
• Ridout, T. N., Franz, M. M. (2011). THE PERSUASİVE POWER OF CAMPAİGN ADVERTİSİNG. Philadelphia: Temple University Press.
• Rozukalne, A. (2012). Significance of hıdden advertising of the medıa business models in latvia. Media Transformations/Mediju Transformacijos, 8.
• Soroka, S., Andrew, B., Aalberg, T., Iyengar, S., Curran, J., Coen, S., ... and Tiffen, R. (2013). Does my aunt know best? Public broadcasters and current affairs information. British Journal of Political Science, 43 (4), 719 739. https://doi.org/10.1017/S00071234 12000555.
• Şeker, M. (2013). Televizyon haberciliğinde küresel format ve haberciliğe etkileri. Selçuk İletişim, 4(4), 36-44. https://doi.org/10.18094/si.52902.
• Tolu, H. (2000). Kamu hizmeti yayıncılığı (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul
• Tünay, M. (1993). The Turkish new right’s attempt at hegemony. Içinde A. Eralp, M. Tünay, & BA Yeşilada (Ed.), The Political and Socioeconomic Transformation of Turkey (ss. 11–30).
• Türkoğlu, H. ve Kahraman, Y. (2016). Türk iş adamlarının yurtdışına açılımında dönüşümcü bir lider olarak Turgut Özal. International Turgut Özal Congress on Business Economics and Political Science PROCEEDINGS E-Book II: Business and Economics, p.112.
• Uçak, A. (2022). Siyasal iletişimde bir ethos yaratma aracı olarak politainment: Turgut Özal örneği, Yeni Medya Elektronik Dergisi, 6 (3), 209-220.
• Ural, A. ve Kılıç, İ. (2011). Bilimsel araştırma süreci ve SPSS ile veri analizi. 3. baskı. Ankara: Detay.
• Ünalan, D. (2013). 1974, 1984, 1994 ve 2004 Yıllarında Yaygın gazetelerdeki haberlerinin söylem yapısının değişimi: Cumhuriyet, Hürriyet ve Milliyet Örneği. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Yalın, B. E. (2006). Siyasal iletişimin reklam boyutuna ilişkin kuramsal bir inceleme. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 25, 169-180.
• Yavuz, Ş. (2006). Reklamlar ve reklamcılık sektörü açısından 1980'lerde Türkiye panoraması. Galatasaray Üniversitesi İletişim Dergisi, (5), 157-182.
• Yetkin, B. (2010). Bir siyasal iletişim tarzı olarak popülizm: Turgut Özal’ın “İcraatın içinden” ve Recep Tayyip Erdoğan’ın “ulusa sesleniş” konuşmalarının karşılaştırmalı incelenmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya. http://acikerisim.akdeniz.edu.tr/xmlui/handle/ 123456789/5341.