THE ISSUE OF THE STUDENTS MOVEMENT IN THE TATAR PRESS: THE EXAMPLE OF EL ISLAH

Yıl 2025, Sayı: 32, 150 - 161

Kevser Seven

https://doi.org/10.33404/anasay.1746312

Öz

The 1905 Russian Revolution witnessed a significant political, social, and cultural revival among Russian Turks. The relatively relaxed restrictions on the press and publications, in particular, allowed for the publication of numerous magazines and newspapers, particularly in the Volga-Ural region. Such a development brought about the use of the press as a significant tool in conveying the modernization efforts of Jadidist thought in various fields to society.
The magazines and newspapers published in the Volga-Ural region, particularly in Kazan, Orenburg, and Ufa, generally followed the line of Jadidist thought, drawing on İsmail Bey Gaspirali and Tercüman. However, there were also publications that criticized the inadequacy of the modernization movements, particularly those that attempted to change the traditional educational approach of the period and wrote articles in this direction. While influenced by the ideological atmosphere of the 1905 Revolution, these publications formed a distinct aspect of Jadidism. In this context, the El-Islah newspaper stands out for its approach to education and its inclusion of writers who held different views from the classical Jadidist intellectuals on certain points. Consequently, it adopted a different perspective from other Tatar newspapers of the period, with its distinct demands and guidance in the field where reformist activities were put into practice. In this regard, it not only focused on student movements but also sought to guide them.
This study examines the educational status of madrassas, students' influence on revolutionary ideas, their dissatisfaction with the reform movements, and their disagreements with Jadidist intellectuals, drawing on information published in the "El Islah" newspaper. It also reveals that the student movement was driven by a demand for better education and, consequently, European-style innovations.

Anahtar Kelimeler

El Islah Newspaper , Jadidism , Tatar Press , Russian Turks.

Tatar Matbuatında Şakirtler (Öğrenci) Hareketi Meselesi: El Islah Örneği

Öz

1905 Rus Devrimi ile birlikte, Rusya Türkleri arasında siyasi, sosyal ve kültürel anlamda büyük bir canlanma görülmüştür. Özellikle basın ve yayın alanında göreceli de olsa esnetilen kısıtlamalar, bilhassa İdil-Ural bölgesinde çok sayıda dergi ve gazetenin yayın hayatına çıkmasına fırsat vermiştir. Böylesi bir gelişme, Ceditçi düşüncenin farklı alanlarda ortaya koyduğu modernleşme faaliyetlerinin topluma aktarılmasında önemli bir araç olarak matbuatın kullanılmasını beraberinde getirmiştir.
İdil-Ural bölgesinde Kazan, Orenburg, Ufa başta olmak üzere yayın hayatına giren dergi ve gazeteler, genellikle Ceditçi düşünce çizgisinde, bu anlamda İsmail Bey Gaspıralı ve Tercüman’ı temel alan bir çizgide ilerlemiştir. Bununla birlikte yenileşme hareketlerini yetersiz bulan, özellikle de devrin geleneksel eğitim anlayışını değiştirmeye çalışan ve bu yönde yazılar kaleme alan yayınlar da yok değildir. Bu yayınlar, 1905 Devrimi’nin ideolojik atmosferinden etkilenmekle birlikte Ceditçiliğin farklı bir yönünü oluşturmuştur. Bu kapsamda El-Islah gazetesi hem eğitim anlayışına yaklaşımı hem de klasik Ceditçi aydınlardan bazı noktalarda farklı düşünen aydınları yazar kadrosunda bulundurması dolayısıyla dikkat çeken bir noktada yer almaktadır. Dolayısıyla yenileşme faaliyetlerinin pratiğe döküldüğü sahada farklı talep ve yönlendirmeleriyle devrin diğer Tatar gazetelerinden farklı bir bakış açısına sahip olmuştur. Bu çerçevede öğrenci hareketleri üzerine odaklanmakla kalmayarak yönlendirme gayreti içerisine girmiştir.
Bu çalışma da El Islah gazetesinde yer alan bilgiler ışığında, medreselerdeki eğitim durumu, öğrencilerin devrimci düşüncelerden etkilenmesi, gerçekleştirilen ıslahat hareketlerini yeterli bulmaması ve Ceditçi aydınlarla yaşanan fikir ayrılıkları incelenmiştir. Ayrıca öğrenci hareketinin temelinde daha iyi bir eğitim alma ve bunun sonucunda Avrupai tarzda yenilikler talep ettikleri anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

El Islah Gazetesi , Ceditçilik , Tatar Matbuatı , Rusya Türkleri.

Kaynakça

• Akhtyamova, A.V. (2019). Medrese Şakirtleri Ber Jan, Ber Tan (‘Galiya’ Medrese Turında Kaiber İstaleklar). Gasırlar Avazı Eho Vekov, 4, 36-45.
• Akhtyamova, A.V. (2021). Medrese ‘Galiya’ Kak Obşestvennı Institut Ufımskoy Musulmanskoy obşını (Po Materialam Gazetı ‘Tormış’). İslamic Studies, 14, 107-124.
• Alp, A. (2009) Mir İslama’ Dergisine Göre 20. Asır Basında İdil-Ural Bölgesinde Mektep ve Medrese Meselesi. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 26, 327-345.
• Alp, A. (2010). Kazan Tatarları’nın Siyasi Konum ve Yönelişleri (1905–1906). Yayımlanmamış doktora tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Amırhanov, R.U. (1988). Tatarskaya Demokratiçeskaya Pecat (1905–1907), Moskova: Hayka.
• Bennıgsen, A., & Lemercıer-Quelqeljay, C. (1981), Step’te Ezan Sesleri. İstanbul: Kent Basımevi.
• Devlet, N. (1999). Rusya Türklerinin Mücadele Tarihi (1905–1917). Ankara: TTK Yayınları
• El Islah, (1907a.11.26), ‘’Mercaniye Medresesi’’, 8, 10.
• El Islah, (1907b.11.05), ’’Medrese Mercaniden’’, 5, 11.
• El Islah, (1907c.12.24), ‘’Kazan 24 Aralık’’, 12, 2.
• El Islah, (1907d.11.12), ‘’Medrese Tunteriya’’, 6, 6.
• El Islah, (1907e.11.12), ‘’Ufa’da Medrese Galiya Talebeleri’’, 6, 12.
• El Islah, (1908a.09.20), ‘’El Islah’tan Niküterge Yari’’, 38, 2-3.
• El Islah, (1908b.02.02), ‘’26.Favralda Medrese Muhammediye Şakirdleri’’, 21, 9
• El Islah, (1908c.02.02), ‘’Hüseyniye Medresesi’’, 17, 11-12.
• El Islah, (1908d.09.30), ‘’Ahmet Bay Hüseyniye Vakıf Mütevellilerinden Resmi İlan’’, 47, 12-14.
• El Islah, (1908e.09.30), ‘’Medrese Hüseyniye Şakirtleri’’, 47, 11.
• El Islah, (1908f.03.17), ‘’Medrese Haberleri’’, 23, 8-9.
• El Islah, (1908g.02.02), ‘’Gosmaniye Medresesi’’, 17 13.
• El Islah, (1908h.12.21), ‘’Troitski İşan Medresesinden Dağılan Şakirtler’’, 54, 2.
• El Islah, (1909a.03.09), ‘’Kışki Medresesi Halinden ‘Acı Hakikat’’’, 63, 4.
• El Islah, (1909b.04.21), ‘’Kışki Medresesi’’, 66, 4.
• El Islah, (1909c.02.18), ’’Troitski de Şakirtler’’, 61, 4.
• İbrahimov, A. (1926). Tatar v Revolutsia 1905 Goda. Kazan: Gasudarstvennoe İzdotelstvo TSSR, Kazan.
• İbrahimov, G. (1907.12.17), ’’Medrese Haberleri ‘Ufa Medreseleri’‘’, 11, 9.
• Kanlıdere, A. (2021). İdil-Ural ve Türkistan’da Fikir Hareketleri: Dini Islahçılık ve Ceditçilik. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kazan Muhbiri, (1906a.02.27), ‘’Medrese Muhammediye’’, 42, 3.
• Kazan Muhbiri, (1906b.05.19), ’’Şakirtler İsyezdi Kararları’’, 87, 4.
• Kazan Muhbiri, (1906c.05.21), ‘’Şakirtler İsyezdi Kararları’’, 88, 3.
• Kazan Muhbiri, (1906d.05.22), ‘’Şakirtler İsyezdi Kararları’’, 89, 4.
• Kazan Muhbiri, (1906e.05.01), ‘’Kazan Medreselerinin İstikbali’’, 77, 2-3.
• Kazan Muhbiri, (1906f.09.13.),  Orenburgda Medrese Hüseyniye ,149, 2
• Koç, E. (2018), Çarlık Dönemi Azerbaycan Matbuatı Üzerine Bir İnceleme. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 60, 181-196.
• Kurat, A.N. (2015). Kazan Türklerinin “Medeni Uyanış” Devri (1917 Yılına Kadar). Ankara: TTK Yayınları.
• Lazzerını, E. J. (1973). İsmail Bey Gaspıralı and Muslim Modernism in Russia 1876–1914, Yayımlanmamış doktora tezi, ABD: Washington University.
• Maraş, İ. (2002). Türk Dünyasında Dini Yenileşme (1850–1917). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Maraş, İ. A Critique of Method in Religious Education the Post-Bolshevik Revolution Tatar Madrasas: Tradetion or Modern?, Journal of Islamic Research, 2008, 2, 87-96.
• Merdanov, R.F. (yıl bilgisi yok), El Islah Gazetesinin Bibliografik Kursetkeçe, Kazan: Kazan Üniversitesi Neşriyat.
• Özsoy, E. (2022). Tan Yıldızı Gazetesinde Ceditçi Aydınlara Yönelik Muhalefet. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 7, 227-238.
• Özsoy, E. (2023) Stalin’in Darağacında Bir Tatar Aydının Portresi: Muhammed Fatih Kerimi. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Özsoy, E. (2023). İdil-Ural Tatar Süreli Yayınlarının Genel Türk Tarihi Kaynakları Açısından Değerlendirilmesi (1905–1918). Doğan H. & Demirci H.(Ed.) Genel Türk Tarihi Araştırmaları ve Günümüzdeki Durumu (s.s 240-260) İstanbul: Selenge Yayınları.
• Özsoy, E. (2025) 1917 Şubat Devrimi ve İdil-Ural Tatarları: Kökler ve Devrimin Anlamı (Şubat-Mayıs 1917). Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1, 353-386.
• Remiyev, İ. (1926). Vakıtl̦ı Tatar Matbuatı 1905–1925. (Yer bilgisi eksik).
• Rorlıch, A. A. (2000). Volga Tatarları. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ross, D. (2020). Tatar İmparatorluğu: Kazan Tatarları ve Çarlık Rusya’sının Oluşumu. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Türkmen, İ. (2024), Rusya Türklerinin (Kırım, Azerbaycan) Türkiye’de Kamuoyu Oluşturma Çabaları Çerçevesinde Yayın Faaliyetleri. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 11, 191-206.
• Yeşilot, O. (2012) Hasan Melikzade Zerdabi ve Ekinci Gazetesi. İstanbul: Yeditepe Yayınları.