The Modality Source of Knowledge of Allah Within the Context of Islamic Schools of Thought

Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 1, 57 - 90, 25.06.2018

Mehmet Şaşa

Öz

The theologians have reached a consensus that the knowledge of God

is wajib. However, the theologians have not been able to ally themselves on what

the source of this wujub is. This debate has been particularly intense as to whether

or not the persons to whom the divine call does not reach will be responsible

and what will be their situation Hereafter. A great majority of the Mâturîdî, the

Mu’tezile and many contemporary theologians, have accepted the knowledge

of God as an intellectual obligation, and they argued that these persons would

be worthy of the punishment, hereafter. Ash’arîs, Hasheviyye, a part of Shia,

some of Hârijîs, Dirar b. Amr and such as some prominent theologians, have

agreed knowledge of God as a shari’a responsibility by asserting that knowledge

of God would be merely obligatory with Shariah. On the other hand, another

subject they have allied is that reasoning about knowledge of God is wajib. That

is to say, all of the theologians have argued that the knowledge of God can be

obtained with reason, and reason is a tool for the knowledge of God. According

to these different results that the scholars have, the answer that is given about

the condition of those hereafter whom the divine call didn’t reach also varied. In

this respect, scholars who see knowledge of God as a rational responsibility

have suggested that human beings who do not know Allah, will have perdition

whereas scholars who see knowledge of God as a shari’a responsibility have 

claimed that human beings who do not know Allah will have perdition.

Anahtar Kelimeler

Knowledge of God, theologians, wajib, intellect, shari’a

Kelam Ekolleri Bağlamında Marifetullah'ın Vücûbiyet Kaynağı

Öz

Kelamcılar, marifetullahın vâcip
olduğu konusunda görüş birliğine varmışlardır. Ancak bu vücûbiyetin kaynağının
ne olduğu konusunda kelamcılar kendi aralarında ittifak edememişlerdir. Bu
tartışma, özellikle de ilahî çağrının ulaşmadığı kimselerin yükümlü olup
olmayacağı ve bunların ahiretteki durumlarının ne olacağı hususunda temerküz
etmiştir. Mâturîdî kelamcılarının büyük bir çoğunluğu, Mu’tezile ve birçok çağdaş
kelamcılar, marifetullahı aklî bir yükümlülük olarak kabul etmiş ve ahirette bu
kimselerin azaba müstehak olacaklarını ileri sürmüşlerdir. Eş’arîler,
Haşeviyye, Şia’nın bir kısmı, Hâricîlerden bazıları ve Dırar b. Amr gibi öne
çıkan bazı kelamcılar ise marifetullahı şer’î bir sorumluluk olarak
addetmiştir. Öte yandan onların üzerinde ittifak ettikleri diğer bir konu da
marifetullah konusunda nazarın vâcip olduğu konusudur. Yani kelamcıların hepsi,
marifetullahın akılla elde edilebileceğini, aklın O’nu bilmede bir âlet
olduğunu ileri sürmüşlerdir. Varılan bu farklı sonuçlara göre kendisine ilahî
mesaj ulaşmadığı için Allah’ı bilmeyenlerin ahiretteki durumunun ne olacağı
sorusuna verilecek cevap da değişkenlik arz etmiştir. Bu çerçevede
marifetullahı aklî bir sorumluluk olarak görenler, bu kimsenin uhrevî azaba
müstehak olduğunu; şer’î bir yükümlülük görenler ise uhrevî azabın söz konusu
olmayacağını ileri sürmüşlerdir.

Anahtar Kelimeler

Marifetullah, kelamcılar, vâcip, akıl

Kaynakça

• Aliyyu’l-Kârî, Ali b. Sultan Muhammed, Minehu’r-ravdi’l-ezher fî şerhu’l-fıkhi’l-ekber, Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1419/1998.Aliyyu’l-Kârî, Ali b. sultan Muhammed, Şerhu’l-Emâli, İstanbul 1319.Âmidî, Ali b. Muhammed Seyfuddin, Ebkâru’l-efkâr fî Usûlu’d-din, (I-V), II. Baskı, Dâru’l-Kutub ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, Kâhire 2004.Âmidî, Ali b. Muhammed Seyfuddin, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, (I-IV), Dâru’s-Samii, Suud-i Arabîstan 2003.Ardoğan, Recep, “Mu’tezile’ye Göre İman Konusunda Aklın Gücü ve Sorumluluğu”, Marife Dergisi (Mu’tezile Sayısı), Sayı: 3, Konya 2004, ss. 293-314.Atay, Hüseyin, “Bilgi Teorisi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 29 (1), Ankara 1987, ss. 1-39.Bağçeci, Muhittin, Allah’ı Bilmek, Etüt Ofset yay., Kayseri trs..Bağdadî, Ebû Mansûr Abdilkâhir b. Tâhir et-Temimî, el-Fark beyne’l-fırak, Nşr. M. M. Abdülhamid, Beyrut 1416/1995.Bağdadî, Ebû Mansûr Abdilkâhir b. Tâhir et-Temimî, Usûlu’d-dîn, İstanbul 1346/1928.Bakıllânî, el-Kadı Ebû Bekr b. Tayyib, el-İnsâf fîmâ yecibu i’tikâdihi velâ yecûzu’l-cehlu bihî, II. Baskı, thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî, Kâhire 1421/2000.Beyâzîzâde, Ahmed b. Hasan b. Sinânuddin, Usûlu’l-münîfe li’l-İmam Ebî Hanîfe, Nşr. İlyas Çelebi, İstanbul 1416/1996.Beyâzîzâde, Ahmed Efendi, İşârâtu’l-merâm min ibârâti’l-İmam Ebî Hanife en-Nu’man fî usûli’d-din, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1428/2007.Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı, II. Baskı, (Çev.: Burhan Köroğlu-Hasan Hacak-Ekrem Demirli), Kitapevi yay., İstanbul 2000.Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı, II. Baskı, (Çev.: Burhan Köroğlu-Hasan Hacak-Ekrem Demirli), Kitapevi yay., İstanbul 2000.Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed, Şerhu’l-Mevâkıf, (I-VIII), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1419/1998.Cüveynî, Abdülmelik b. Abdullah b. Yûsuf b. Muhammed İmamu’l-Harameyn, eş-Şâmil fî usûli’d-din, thk. Ali Sâmi el-Yenşâr-Faysal Bedîr –Seyyid Muhammed Muhtâr, Dâru’l-Meârif, İskenderiyye 1969.Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebû Meâlî Abdu’l-Melik b. Abdillâh Yûsuf, el-Burhân fî usûli’l-fıkh, (I-II), thk. Abu’l-Azîm Dîb, Katar 1399.Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebû Meâlî Abdu’l-Melik b. Abdillâh Yûsuf, Akîdetu’n-nizâmiyye fî erkâni’l-islâmiyye, thk. M. Zâhid el-Kevserî, Kâhire 1412/1992.Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebû’l-Meâlî Abdulmelik b. Abdillah b. Yûsuf, Kitâbu’l-irşâd ilâ kavâtii’l-edilleti fî usûli’l-i’tikâd, thk. Muhammed Yûsuf Mûsâ-Ali Abdulmun’îm Abdulhamîd, Mektebetu’l-Hancı, Mısır 1329/1950.Çubukçu, İbrahim Agah, İslâm Düşünürleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi yay., No: 137, Ankara 1977.Devvanî, Muhammed b. Es’ad es-Sıddîk Celâluddin, Şerhu’l-Akâidi’l-adudiyye, İstanbul 1306.Doğan, İsa, Zeydiyye’nin Doğuşu ve Görüşleri, Samsun 1996.Ebû Sa’de, Muhammed, el-Havâric fî mîzani fikri’l-islâmiyyi, II. Baskı, Kâhire 1998.Erdemci, Cemalettin, Kelâm İlmi’ne Giriş, İstanbul 2009.Eş’arî, Ebû Hasan Ali b. İsmâil, Kitâbu’l-luma’ fi’r-reddi alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bid’a, Mısır 1955.Eş’arî, Ebû Hasan Ali b. İsmail, Makâlâtu’l-islâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn, (I-II), thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamîd, Beyrut 1411/1990.Gazalî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl, (I-IV), thk. Hanza b. Züheyr Hâfız, y.y. trs..Gazalî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, İhyâu ulûmi’d-din, (I-XV), Dâru’ş-Şa’b, y.y. trs..Gazalî, Hüccetu’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-iktisâd fî’l-itikâd, Dâru’l-Hikme, Dımeşk 1415/1994.Gökpınarlı, Abdülbâki, Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şiilik, Kum 1991.Harputî, Abdüllatîf, Tenkîhu’l-kelam fî akâidi ehli’l-İslâm, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Necmu İstikbal Matbaası, İstanbul 1327.Hilmi, Mustafa, Marifetullah ve tarîku’l-vusûli ileyhi inde İbni Teymiye, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2004.İbn Asâkir, Ebû’l-Kâsım Ali b. el-Hasan b. Hibetullah b. Abdillah b. El-Hasan, Tebyîni kizbi’l-müfterî fîmâ nusibe ile’l-İmam Ebî Hasan el-Eş’arî, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1399/1979.İbn Ebî Şerif, Kemalettin, Kitâbu’l-müsâmere bi şerhi’l-müsâyere, Bulak 1317.İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed, el-Mücerred fî makâlâtı Ebî Hasan el-Eş’arî, thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih, Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Kâhire 2005.İbn Hümam, Kemal el-Hanefî, el-Müsâyere fî ilmi’l-kelâm ve’l-akâidi’t-tevhidiyyeti’lmünciyyeti fi’l âhira, Mısır trs..İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed, el-Keşf an menâhici’l-edilleti fî akâidi’l-İslâmiyye, Silsiletu Turâsi’l-Felsefiyyi’l-Arabiyyi Müellefâti İbn Rüşd–II, Beyrut 1998. İbn Teymiye, Ebû Abbas Takiyuddin Ahmed b. Abdulhalîm b. Abdisselâm, Der’u teârudi’l-aklî ve’n-naklî, (I-XI), II. Baskı, thk. Muhammed Reşâd Sâlim, y.y. 1411/1991.İbn Teymiye, Takiyuddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. Abdilhalîm b. Abdisselâm, Mecmûatu’l-fetâvâ, (I-XXXV), nşr. Abdurrahman b. Muhammed, Mekke 1381-1386.İbn Teymiye, Takiyuddin Ebu’l-Abbas Ahmet b. Abdulhalîm el-Harrânî, el-Fetâva’l-kübrâ, (I-VI), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1408/1987.İsferâinî, Ebu’l-Muzaffer, et-Tabsîr fi’d-dîn ve temyizi firaki’n-nâciyeti ani’l-firaki’l-hâlikîn, thk. Kemal Yûsuf Hût, Beyût 1403/1983.İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlmi Kelam, (Haz. Sabri Hizmetli), Umran yay., Ankara 1981.Kadı Abdulcabbar, Ebû Hasan Abdullah b. Ahmed, el-Mecmu’ fi’l-muhît bi’t-teklîf, thk. Seyyid Azmî, Tahriç: A. Fuad Ezherî, Kahire trs..Kadı Abdulcabbar, Ebû Hasan Abdullah b. Ahmed, Şerhu’l-usûli’l-hamse, III. Baskı, thk. Abdulkerîm Osmân, Kâhire 1416/1996.Kadı Abdulcebbar, Ebû Hasan Abdullah b. Ahmed, el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd, thk. İbrahîm Medkûr-Taha Hüseyin, y.y. trs..Kâşifi’l-Ğatâ, Muhammed Hüseyin Âli, Aslu’-şia ve usûlihâ mukâranete maa mezâhibi’l-erbaati, Dâru’l-Edvâ’, Beyrut 1410/1990.Korkmaz, Sıddık, “Gnostizmin Şia’nın İlk Oluşumuna Etkileri Meselesi” Adlı Tebliğin Müzakeresi, Gnostik Akımlar ve Okultizim Sempozyomu, 25-27 Mayıs 2012-Malatya, ss. 213-216.Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî, Kitâbu’t-tevhîd, thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Ârûşî, Dâru Sâdır, İstanbul 2001.Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed, Te’vilâtu ehli’s-sünne (Te’vilâtu’l-Kur’an), (I-X), thk. Mucdî Bâsellum, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2005.Nâci, Hasan, ez-Zeydiyye li’Sâlih b. Abbâd, Dâru’l-Arabiyyeti li’l-Mevsûât, Beyrut 1986.Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed, Bahru’l-Kelâm fi akaid-i ehli’l-İslâm, Konya 1327.Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed, Tabsıratu’l-edille, thk. Hüseyin Atay, Ankara 1993.Nîsâbûrî, Ebû Saîd Abdurrahman, el-Ğunye fî usûli’d-dîn, thk. Umâdu’d-dîn Ahmed Haydar, Beyrut 1406/1987.Öge, Sinan, “Çağdaş Dünyada Fetret Ehli”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 9, sy: 24, 2005, ss. 33-50.Öz, Mustafa, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri, (Tercümesiyle beraber), İfav yay., İstanbul 2011.Öztürk, Resul, “Kasım b. İbrahim er-Ressî’nin Kelam Yöntemi ve Tanrı Anlayışı”, İslâmî İlimler Dergisi, Yıl: 6, sy: 1, Ankara 2011.Öztürk, Resul, “Mâturîdî’nin Kelam Sistemminde Allah’ı bilme (Ârifetullah) Meselesi”, EKEV Akamemi Dergisi, Yıl: 9, sy: 24, 2005, ss. 95-110.Öztürk, Resul, Kâsım er-Ressî ve Zeydiyye Kelamı, Ahenk yay., Van 2008.Pezdevî, Ebû Yusr Muhammed, Usûlu’d-din, thk. Hans Bîter Lens, Kâhire 1424/2003Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, İtikadatu fırakı’l-müslimîn ve’l-müşrikîn, el-Mektebetu’n-Nahdati’l-Mısriyye, Kâhire 1938.Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, el-Muhassal, I. Baskı, y.y. trs..Razî, Fahruddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, Mefâtihu’l-ğayb, (I-XXXII), Dâru’l-Fikr, y.y. 1401/1981.Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, Tefsir-i Kebir, (I-XXIII), Akçağ yay., Ankara 1995.Sâbûnî, Nureddîn, Kitâbetu’l-Bidâye mine’l-kifâyeti fi’l-hidâyeti fî usûli’d-dîn, thk. Fethullah Huleyf, Dâru’l-Meârif, Mısır 1969.Salimî, Ebu’ş-Şekûr Muhammed b. Abdu’s-Saîd b. Şuayb el-Kebşî, et-Temhîd, y.y. trs..Şaşa, Mehmet, İmam A’zam Ebû Hanife’nin Marifetullah Nazariyesi, İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 8, sy. 2, Aralık 2017, ss. 171-191. Şaşa, Mehmet, İmam Eş’arî’nin “Kelâm”ında Marifetullah, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 4, sy. 7, ss. 187-213.Şaşa, Mehmet, Kelam ve Tasavvuf Açısından Marifetullah, (Yayımlanmamış doktora tezi), Erzurum 2017.Şehristanî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim b. Ebî Bekr Ahmed, el-Milel ve’n-nihal, (I-II), Dâru’l-Marife, Beyrut 1414/1993.Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim b. Ebî Bekr Ahmed, Nihâyetu’l-ikdâm fî ilmi’l-Kelam, Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Diniyye, Kâhire 1430/2009.Şirâzî, Ebû İshak İbrâhim b. Ali, el-İşâre ilâ mezhebi ehli’l-Hakk, thk. M. ez-Zebîdî, Beyrut 1999.Taftazanî, Sa’duddîn Mes’ûd b. Ömer b. Abdillah, Şerhu’l-Mekâsıd, Dâru Âlemi’l-Kutub, (I-V), III. Baskı, thk. Abdurrahman Umeyra, Beyrut 1419/1998.Topaloğlu, Bekir, İslâm Kelamcılarına ve Filozoflarına Göre Allah’ın Varlığı (İsbat-ı Vâcib), Diyanet İşleri Başkanlığı yay., Ankara 2001,Yavuz, Yusuf Şevki, “Akıl”, DİA, (I-XLIV), Türkiye Diyanet Vakfı yay., İstanbul 1989, II, ss. 242-246.Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Abdillah, Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh, (I-II), Vezaretu’l-Evkâf, Kuveyt 1992.