Ebû Süleyman ed-Dımaşkî ve Tefsir İlmindeki Yeri

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 1, 53 - 70, 27.06.2022

Murat Oral

https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1061951

Öz

Hicrî 4. yüzyıl, tefsir eserlerinin ve müfessirlerin çokluğu bakımından zengin bir dönem olmuştur. Bu dönemde yaşayan ve tefsir eseri kaleme alan müfessirlerden biri de Ebû Süleyman es-Sa‘dî ed-Dımaşkî’dir. Ebû Süleyman, kendi döneminde ilim ehli tarafından tanınmasına, bizzat münazaralara katılmasına ve sonraki müfessirlere etki etmesine rağmen adını ancak eserlerinin –özellikle tefsir alanındaki- satır aralarında yaşatabilmiştir. Bunun ise “kaynaklarda hiçbir öğrencisinden söz edilmemesi ve özellikle de akaid ve hadis alanlarında eleştirilere maruz kalması” gibi birçok belli ve belirsiz nedeni bulunmaktadır. Ebû Süleyman’ın tefsir ve Kur’ân ilimleriyle ilgili görüşlerinin bilinmesinin, yaşadığı dönemin tefsir anlayışını yansıtması, tefsir yönteminde zamanla meydana gelen değişiklikleri ve Ebû Süleyman’ın tefsir ilmine katkılarını ortaya koyması açısından önemli bir mesele olduğu ortadadır. Bu amaçla ilgili bu makalede ilk önce Ebû Süleyman’ın hayatı incelenmiştir. Sonra da onun izlediği tefsir yöntemi örneklerle ortaya konulmaya ve Kur’ân ilimleri ile ilgili görüşleri tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ebû Süleyman ed-Dımaşkî, Kur’ân İlimleri, Tefsir, Yöntem, Rivayet, Dirayet

Kaynakça

• Abdurrezzâk, Ebû Bekir Abdurrezzâk b. Hemmâm. Tefsîru Abdirrezzâk. thk. Mahmud Muhammed Abduh. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1419.
• Almandumah, Dar Almandumah. “Aranan: آراء أبي سليمان الدمشقي في التفسير: جمعا ودراسة“. Erişim 19 Ocak 2022. http://search.mandumah.com/Record/528375
• Âlûsî, Mahmûd b. Abdullah. Rûhu’l-Me‘ânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-‘Azîmi ve’s-Seb‘i’l-Mesânî. thk. Ali Abdulbârî Atıyye. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1415.
• Beğavî, Ebû Muhammed Huseyn b. Mes‘ûd. Me‘âlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kur’ân. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr vd. b.y.: Dâru Taybe, 1417/1997.
• Beydâvî, Abdullah b. Ömer. Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1418.
• Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr. Musnedu’l-Bezzâr. thk. Mahfûzurrahmân Zeynullah vd. Medine: Mektebetu’l-‘Ulûm ve’l-Hikem, 1988-2009.
• Bikâ‘î, Ebu’l-Hasan İbrahim b. Ömer. Mesâ‘idu’n-Nazar li’l-İşrâfi ‘ala Makâsidi’s-Suver. Riyâd: Mektebetu’l-Me‘ârif, 1408/1987.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Heyet. Mısır: Bûlâk, 1311.
• Câsim, Ebû Osman Faysal b. Kazzâr. el-Eşâ‘iratu fî Mîzâni Ehli’s-Sunne. nşr. el-Meberretu’l-Hayriyye li-‘Ulûmi’l-Kur’ân ve’s-Sunne. Kuveyt: y.y., 1428/2007.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Abdusselam Muhammed Ali Şahin. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1415/1994.
• Dâvûdî, Muhammed b. Ali. Tabakâtu’l-Mufessirîn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf. el-Bahru’l-Muhît fi’t-Tefsîr. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. Musenna. Mecâzu’l-Kur’ân. thk. Mehmet Fuat Sezgin. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1981.
• Ebû Ya‘la, Muhammed b. Huseyn. İbtâlu’t-Te’vîlât li-Ahbâri’s-Sıfât. thk. Muhammed b. Hamdi’l-Hamûd en-Necdî. Kuveyt: Dâru Îlâf ed-Duveliyye, ts.
• Ebyârî, İbrahim b. İsmail. el-Mevsû‘atu’l-Kur’âniyye. b.y.: Muessesetu Sicilli’l-‘Arab, 1405.
• Edirnevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtu’l-Mufessirîn. thk. Süleyman b. Salih el-Huzî. Suudi Arabistan: Mektebetu’l-‘Ulûm ve’l-Hikem, 1417/1997.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-Gayp. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1420.
• Esâsu’t-Takdîs. thk. Ahmet Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: Mektebetu’l-Kulliyyâti’l-Ezheriyye, 1406/1986.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyâ Yahya b. Ziyâd. Me‘âni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî vd. Mısır: Dâru’l-Mısriyye, ts.
• Hâzin, Ali b. Muhammed. Lubâbu’t-Te‘vîl fî Me‘âni’t-Tenzîl. tsh. Muhammed Ali Şahin. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1415.
• Hererî, Muhammedu’l-Emîn b. Abdullah. Tefsîru Hadâiki’r-Rûhi ve’r-Reyhân fî Revâbî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1421/2001.
• Heysemî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ebî Bekir. Keşfu’l-Estâr ‘an Zevâidi’l-Bezzâr. thk. Habîburrahman el-A‘zamî. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1399/1979.
• Mecme‘u’z-Zevâid ve Menbe‘u’l-Fevâid. thk. HUsâmuddin el-Kudsî. Kahire: Mektebetu’l-Kudsî, 1414/1994.
• İbn ‘Asâkir, Ali b. Hasan. Târîhu Dımaşk. thk. Amr b. Garâme el-Umrevî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1419/1998.
• İbn Abdilhâdî, Ebû Abdullah. Tabakâtu ‘Ulemâi’l-Hadîs. thk. Ekrem el-Bûşî – İbrahim Zeybak. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1417/1996.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdulhak b. Gâlib. el-Muharraru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz. thk. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1422.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. Tefsîru İbn Ebî Hâtim. thk. Es‘ad Muhammed et-Tîb. Suudi Arabistan: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 1419.
• İbn Ebî Şeybe, Abdullah b. Muhammed. el-Musannef. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1409/1989.
• İbn Ebî Ya‘la, Ebu’l-Huseyn Muhammed. Tabakâtu’l-Hanâbile. Kahire: Matbaatu’s-Sunneti’l-Muhammediyye, ts.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs. Vefeyâtu’l-A‘yân. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1900-1994.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-Fasl fi’l-Mileli ve’l-Ehvâi ve’n-Nihal. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, ts.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tabakâtu’ş-Şâfi‘iyyîn. thk. Ahmed Ömer Hâşim vd. b.y.: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1413/1993.
• Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm. thk. Sâmî b. Muhammed Selâme. b.y.: Dâru Taybe, 1420/1999.
• İbn Muflih, İbrahim b. Muhammed. el-Maksadu’l-Erşed fî Zikri Eshâbi’l-İmam Ahmed. thk. Abdurrahman b. Süleyman el-‘Useymîn. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1410/1990.
• İbn Nukta, Ebû Bekir. et-Takyîdu li-Ma‘rifeti Ruvâti’s-Sunen ve’l-Esânîd. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1408/1988.
• İkmâlu’l-İkmâl. thk. Abdulkayyûm Abdureybi’n-Nebî. nşr. Câmi‘atu Ummi’l-Kurra. Mekke: y.y., 1410.
• İbn Receb, Abdurrahman b. Ahmed el-Hanbelî. Revâi‘u’t-Tefsîr. Suudi Arabistan: Dâru’l-‘Âsime, 1422/2001.
• İbn Salâh, Ebû ‘Amr Takiyyuddin. Tabakâtu’l-Fukahâi’ş-Şâfi‘îyye. thk. Muhyiddîn Ali Necîb. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1992.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbâs Takiyyuddîn Ahmed b. Abdulhalîm. Minhâcu’s-Sunneti’n-Nebeviyye fî Nakdi Kelâmi’ş-Şî‘ati’l-Kaderiyye. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. nşr. Câmi‘atu’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye. b.y.: y.y., 1406/1986.
• Beyânu Telbîsi’l-Cehmiyye fî Te’sîsi Bida‘ihimi’l-Kelâmiyye. thk. Heyet. b.y.: Mecme‘u’l-Melik Fehd, 1426.
• Dekâiku’t-Tefsîr. thk. Muhammed Seyyid el-Culeynid. Dımaşk: Muessesetu ‘Ulûmi’l-Kur’ân, 1404.
• el-İklîl fi’l-Muteşâbihi ve’t-Te’vîl. İskenderiyye: Dâru’l-Îmân, ts.
• Mecmû‘u’l-Fetâva. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım. Medine: Mecme‘u’l-Melik Fehd, 1416/1995.
• İbnu’l-‘Arabî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Nevâsihu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Eşref Ali el-Melîbârî. Medine: y.y., 1423/2003.
• Nuzhetu’l-A‘yuni’n-Nevâzir fî ‘İlmi’l-Vucûhi ve’n-Nezâir. thk. Muhammed Abdulkerîm Kâzım er-Râzî. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1404/1984.
• Keşfu’l-Muşkil min Hadîsi’s-Sahîhayn. thk. Ali Huseyn el-Bevvâb. Riyad: Dâru’l-Vatan, ts.
• Menâkıbu’l-İmam Ahmed. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî. b.y.: Dâru Hicr, 1409.
• Zâdu’l-Mesîr fî ‘İlmi’t-Tefsîr. thk. Abdurrezzak el-Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1422.
• İbnu’l-Esîr, İzzuddîn. el-Lubâb fî Tehzîbi’l-Ensâb. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbnu’l-Mustevfî, Ebû Bekir. Târîhu İrbil. thk. Sâmî b. Seyyid Hammâs es-Sakkâr. Irak: Dâru’r-Reşîd, 1980.
• İbnu’s-Sâ‘î, Ali b. Enceb. ed-Durru’s-Semîn fî Esmâi’l-Musannifîn. thk. Ahmed Şevkî Binbîn ve Muhammed Sa‘îd Haneşî. Tûnus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1430/2009.
• İlkiyâ el-Herrâsî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Musa Muhammed Ali – İzzet Abd Atıyye. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1405.
• Kur’ân Yolu. Erişim 19 Ocak 2022. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘u li-Ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî – İbrahim Atfîş. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri – Tomar, Cengiz. “İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 19 Ocak 2022.
• Masna‘î, Muhammed b. Ahmed. Misbâhu’l-Erîb fî Takrîbi’r-Ruvâti’l-Lezîne Leysû fî Takrîbi’t-Tezhîb. Yemen: Mektebetu San‘âi’l-Eseriyye, 2005-2009.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. en-Nuketu ve’l-‘Uyûn. thk. Seyyid b. Abdulmaksud b. Abdurrahim. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
• Mekkî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib. el-Hidâye ila Bulûği’n-Nihâye. thk. Heyet. b.y.: y.y., 1429/2008.
• Mukâtil, Ebu’l-Hasan Mukâtil b. Süleyman. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1423.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. İ‘râbu’l-Kur’ân. thk. Abdulmun‘im Halil İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1421.
• Nevevî, Ebû Zekeriyâ Muhyiddin Yahya b. Şeref. el-Minhâc Şerhu Sahîh-i Muslim b. Haccâc. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1392.
• Nuveyhid, ‘Adil. Mu‘cemu’l-Mufessirîn min Sadri’l-İslâm ve Hatta’l-‘Asri’l-Hâdir, Beyrut: Muessesetu Nuveyhid, 1409/1988.
• Râgıp el-İsfahânî, Hüseyin b. Muhammed. Mukaddimetu Câmi‘i’t-Tefâsîr. thk. Ahmet Hasan Ferhat. Kuveyt: Dâru’d-De‘ve, 1405/1984.
• Rıza, Muhammed Reşîd. Tefsîru’l-Menâr. nşr. el-Hey’etu’l-Mısriyye. b.y.: y.y., 1990.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. İbrahim. el-Keşfu ve’l-Beyân ‘an Tefsîri’l-Kur’ân. thk. Heyet. Cidde: Dâru’t-Tefsîr, 1436/2015.
• Safedî, Halil b. Aybek. el-Vâfî bi’l-Vefiyyât. thk. Ahmed Arnaût – Turkî Mustafa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1420/2000.
• Sem‘ânî, Abdulkerim b. Muhammed. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahya el-Yemânî vd. Haydarâbâd: Meclisu Dâireti’l-Me‘ârifi’l-‘Usmâniyye, 1382/1962.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed. Bahru’l-‘Ulûm. thk. Ali Muhammed Muavviz vd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1413/1993.
• Semîn el-Halebî, Ahmed b. Yûsuf. ed-Durru’l-Masûn fî ‘Ulûmi’l-Kitabi’l-Meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Sıbt İbnu’l-Cevzî, Yûsuf b. Kızoğlu. Mirâtu’z-Zemân fî Tevârîhi’l-A‘yân. thk. Muhammed Berekât vd. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-‘Âlemiyye, 1434/2013.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekir. ed-Durru’l-Mensûr fi’t-Tefsîri bi’l-Me’sûr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. b.y.: y.y., 1394/1974.
• Tabakâtu’l-Mufessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1396.
• Sübkî, Tâcuddîn Abdulvehhâb b. Takiyyuddin. Tabakâtu’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kubra. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî – Abdulfettah Muhammed el-Huluv. b.y.: Dâru Hicr, 1413.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdrîs. el-Umm. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1410/1990.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim. el-Milel ve’n-Nihal. b.y.: Muessesetu’l-Halebî, ts.
• Şınkîtî, Muhammed b. Muhammed. Edvâu’l-Beyân fî Îdâhi’l-Kur’âni bi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemu’l-Kebîr. thk. Hamdî b. Abdulmecîd es-Selefî. Kahire: Mektebetu İbni Teymiyye, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî. b.y.: Dâru Hicr, 1422/2001.
• Tüsterî, Ebû Muhammed Sehl b. Abdullah. Tefsîru’t-Tüsterî. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-sûd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1423.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Siyeru A‘lâmi’n-Nubelâ, thk. Heyet. b.y.: Muessesetu’r-Risâle, 1405/1985.
• Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtu’l-Meşâhîr ve’l-A‘lâm. thk. Ömer Abdusselam et-Tedmurî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1413/1993.
• Tezkiretu’l-Huffâz. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1419/1998.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. ‘Amr. el-Keşşâf ‘an Hakâiki Gavâmidi’t-Tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1407.
• Zürkânî, Muhammed Abdulazim. Menâhilu’l-‘İrfân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. nşr. Matbaatu İsa el-Bâbî. b.y.: y.y., ts.