Aristoteles’ten İslam Mantığına Önermelerin Yapısı Üzerine Bir Karşılaştırma

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 67 - 81, 30.06.2024

Enver Şahin

https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1465190

Öz

Bu makalede, dilde/lafızda var olan yüklemli ve şartlı önerme ayrımının düşünce ve varlıkta da mevcut olup olmadığının üzerinde durulacak, buna ilaveten İslam mantık tarihi içerisinde ele alınan şartlı önermelerin mahiyetine dair bir bakış açısı sunulmaya çalışılacaktır. Aristoteles (Ö. 322) tarafından sözün neliği üzerine yazılan Peri Hermenias adlı kitapta sadece yüklemli (kategorik) önermelerin mahiyetinden bahsedilmektedir. Buna mukabil İbn Sînâ, (ö.1037) şartlı önermelerin hükümlerine değinerek onların yüklemli önermelerden farklı olan taraflarına işaret etmektedir. Aristoteles takipçisi İbn Rüşd (ö. 1198) ise şartlı önermelerin Aristoteles’in önermenin tek türü olarak kabul ettiği kategorik önermelerden farklı olmadığını iddia etmiş, bazı şartlı önermelerin yüklemli önermelere indirgenebilir olduğunu savunmuştur. Bu makalede, 11. yüzyıldan başlayıp 14. yüzyıla kadar devam eden tartışmalarda ileri sürülen deliller ele alınacak, tercihi gerektiren delillerin kuvvet dereceleri (ķuwwa al-tašīr) üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Önerme, Yüklemli Önerme, Yüklem, Şartlı Önerme, Hüküm, Nispet.

A Comparison of the Structure of Propositions From Aristotle to Islamic Logic

Öz

This article focuses on whether the distinction between categorical and hypothetical propositions that exists in language also exists in thought and being. In the book Peri Hermenias, written by Aristotle (BC 322) on the nature of words, only the nature of categorical propositions is mentioned. In the eleventh century, Avicenna (d. 1037) touched upon the properties of hypothetical propositions, which Aristotle had not included in his works, and pointed out/admonished their differences from categorical propositions. On the other hand, Averroes (d.1198), a devoted follower of Aristotle, claimed that hypothetical propositions were no different from categorical propositions, which Aristotle mentioned as the only type of propositions, and argued that some hypothetical propositions can be reduced to categorical propositions. In this article, the arguments put forward in the debates starting from the 11th century and continuing until the 14th century will be discussed, and the strength of the arguments requiring preference (ķuwwa al-tašīr) will be emphasised.

Anahtar Kelimeler

Proposition, Categorical Proposition, Predicate, Hypothetical Proposition, Judgment, Relation.

Kaynakça

• Akkanat, Hasan. “Kadı Sıraceddin el-Ürmevî ve Metâliu’l-Envâr- Tahkik Çeviri İnceleme”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• Aristoteles. Metafizik. Çeviren Ahmet Arslan. İstanbul: Divan Kitap, 2017.
• Aristoteles. Organon III Birinci Analitikler. Çeviren Hamdi Ragıp Atademir. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1966.
• Aristoteles. Yorum Üzerine. Çeviren Saffet Babür. Ankara: İmge Kitabevi, 2018.
• Aristoteles. Ruh Üzerine. Çeviren Zeki Özcan. İstanbul: Sentez Kitap, 2014.
• Aristoteles. Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine. Çeviri Oğuz Özügül. İstanbul: Say Yayınları, 2007.
• Büyükada, Samet. “Aristoteles Mantığında Şartlı Yapılar”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, sy 44 (Aralık 2021): 9-20.
• Ebherî, Esîrüddîn. Keşfü’l-hakâik fî Tahrîri’d-dekâik. thk. Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Çantay Yayınları, 1998.
• el-Bağdâdî, Ebu’l-Berekât. el-Kitâbu’l-Mu’teber fi’l-Hikme. nşr. Zeynel Abidin el-Mûsevî. Haydârâbâd; İdâretü cem‘iyyeti dâireti’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1939.
• el-Urmevî, Sirâceddîn. Beyânu’l-hakk ve Lisânu’s-sıdk. Süleymaniye Kütüphanesi: Atıf Efendi Koleksiyonu 0001567.
• en-Neşşâr, Ali Sami. Menâhicu’l-Bahs ‘inde Müfekkiri’l-İslâm. Beyrut: Dâru’n-Nahda el-Arabiyye, 1984.
• Fârâbî. el-Elfâzu’l-müsta’mele fi’l-mantık. Beyrut: Dâru’l-Maşrik, 1968.
• Fârâbî. “Kitâbu’l-Kıyâs”. İçinde el-Mantık ’inde’i-Fârâbî, C. 2. nşr. Refik el-Acem. Beyrut: Dâru’l-Maşrik, 1986.
• Fârâbî. Kitâbu’l-Burhân, çev. Ömer Türker-Ömer Mahir Alper. İstanbul: Klasik Yayınları, 2008.
• Fârâbî. Peri Hermenias eyu’l-İbâre. nşr. Mübahat Türker Küyel. Ankara: Akm Yayınları, 1990.
• Fârâbî. “Şerhu’l-İbâre”. İçinde el-Mantıkiyyât li’l-Fârâbî. thk. Muhammed Taki Danişpejûh. Kum: Mektebeti Ayetullah-ı Uzma el-Mer’aşî en-Necefî, 1987.
• Fârâbî. Uyûnu’l-Mesâil fi’l-Mantık ve Mebâdii’l-Felsefe. Kahire; Matbaatu’l-Müeyyed, 1910.
• Hillî, İbn Mutahhar. el-Cevherün-nadîd fi şerhi mantıkı’t-tecrîd. nşr. Muhsin Bidarfer. Kum: İntişârât Bidar, 2002.
• Hunecî, Efdalüddîn. Keşfu’l-esrâr ’an gavâmizi’l-efkâr. nşr. Khaled Rouayheb. Tahran: Iranian Institute of Philosophy & Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 1389.
• İbn Sînâ. Dânişnâme-i Alâî. Çeviren Murat Demirkol. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Kayacık, Ahmet. “İslam Dünyasında Doğulu ve Batılı Mantık Okulları”. Akademik Araştırmalar Dergisi 5, sy 20 (2004): 1-20.
• Kuşlu, Harun. Nasîrüddîn Tûsî’de Önermeler Mantığı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Kuşlu, Harun. “İbn Sînâ ve Nasîruddîn et-Tûsî Mantığında Şartlı Önermeler”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30, sy 17 (2014): 1-16.
• Râzî, Fahreddîn. Şerhu ’uyûni’l-hikme. Tahran: Müessesetü’s-Sâdık, 1994.
• Râzî, Fahreddin. Şerhu’l-İşârât ve’t-Tenbîhât. C. 1. nşr. Ali Rıza Necefzâde. Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, 2005.
• Râzî, Kutbuddin. Levâmi ’ul-esrâr şerhu metâlii’l-envâr fi’l-mantık. Kahire: Mektebetü’s-sekâfeti’d-diniyye, 2015.
• Rescher, Nicholas. “Arabic Logic”. İçinde Handbook of the History of Logic, editör D. M. Gabbay ve J. Woods, 567-79. Amsterdam: Elsevier, 2004.
• Rescher, Nicholas. “İbn Sînâ Mantığında Şartlı Önermeler”. Çeviren Harun Kuşlu. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25, sy 14 (2012): 237-47.
• Rescher, Nicholas. The Development of Arabic Logic. Pittsburg: University of Pittsburg Press, 1964.
• Rüşd, İbn. “el-Kavl fi’l-kıyasi’l-hamlî ve’ş-şartî ve nakzı’l-kıyâsi’l-ikritâni inde İbn Sînâ”. İçinde Resâilü’l-felsefiyye: Makâlât fi’l-mantık ve’l-ilmi’t-tabi’i li Ebi’l Velid İbn Rüşd. nşr. Cemaleddin el- Alevî. Fas: Dâru’l-beydâ, 1983.
• Semerkandî, Şemsüddîn. Kıstâsu’l-Efkâr. Çeviren Necmettin Pehlivan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• Serâvî, Necmüddin. “Risâle fi’l-mantık”. İstanbul, t.y. Ayasofya. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Sînâ, İbn. İşaretler ve Tembihler. Çeviren Ekrem Demirli, Muhittin Macit, ve Ali Durusoy. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• Sînâ, İbn. Kitâbu’ş-şifâ: el-İbâre. Çeviren Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• Sînâ, İbn. Kitâbu’ş-şifâ: el-Kıyâs. nşr. Said Zayed-İbrahim Medkûr. Kahire, 1964.
• Sînâ, İbn. Mantıku’l-Meşrikiyyîn. Kahire: el-Mektebetü’l-Selefiyye, 1910.
• Sînâ, İbn. Uyûnu’l-Hikme. nşr. Abdurrahman Bedevî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1980.
• Şahin, Ali Rıza. “Zeynuddin el-Keşşî’nin Hadâiku’l-Hakâik Adlı Eserinin Mantık Bölümünün Tasdikler Kısmının Tahkiki, Tercümesi ve Önermeler Kısmının Değerlendirmesi”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023.
• Şahin, Enver. “Kâtibî’nin ‘Şerhu Keşfi’l-Esrâr’ Adlı Eserinin Tahkîki ve Değerlendirmesi”. Doktora Tezi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Tûsî, Nasîrüddîn. Şerhu’l-işârât ve’t-tenbîhât. Kum: Neşru’l-belâğa, 1384.
• Tûsî, Nasîrüddîn. Esâsu’l-iktibâs. nşr. Hasan eş-Şâfîî-Muhammed es-Saîd Cemâlüddîn. Kahire: el-Meclisü’l-a‘lâ es-sekâfe, 2004.
• Wolfson, Harry Austryn. “The Terms Tasawwur and Tasdiq in Arabic Philosophy and Their Greek, Latin and Hebrew Equivalents”. The Moslem World 2, sy 33 (1943): 114-28.