İbadetlerde Kıyas ve İçtihat Mümkün mü? el-Mebsût’un “Zekât” Bölümüne Dair Farklı Bir Okuma

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 211 - 232, 31.12.2024

Abdurrahman Yıldırım

https://doi.org/10.34247/artukluakademi.1521133

Öz

Bu çalışmada ibadetlerle ilgili meseleler üzerinde yeniden bir akıl yürütme ve aklî çıkarımlar yapılabilme ihtimal ve imkânı tartışılmaktadır. Konu, namazdan sonra Kur’an’da en çok vurgulanan ibadet olan zekât üzerinden incelenmiş, kaynak olarak ise Hanefî Mezhebinin temel metinlerinden Serahsî’nin el-Mebsût adlı eserinde geçen örnekler ele alınmıştır. Böyle bir yöntem izlenmesinin amacı, meseleyi soyut ve teorik tartışmalardan olabildiğince uzaklaştırıp somut ve pratik örnekler üzerinden ortaya koyma gayretidir. Çalışmada yöntem olarak sosyal bilimler araştırma yöntemlerinden Nitel Araştırma Yöntemi’nin “doküman incelemesi” kullanılmıştır. Elde edilen bilgi ve yorumlar arasındaki ilişkinin tanımlanması ve değerlendirilmesi içerik analizine dayalı olarak gerçekleştirilmiştir. Teori, genel yargılara ulaşmayı hedefleyen “tümevarım” yöntemi üzerinden temellendirilmiştir. Bu bağlamda çalışmada öncelikle zekât ibadeti ta‘lîl ve taabbüd açısından ele alınarak onun hangi meselelerinin ta‘lîl ve taabbüde dahil olduğu tespit edilmeye çalışılmış, sonrasında el-Mebsût eseri üzerinden Serahsî’nin temel ibadetlerden olan zekâtı nasıl konumlandırdığı ortaya konulmuş, sonuçta bir çok yerde kıyas ve istinbata başvurulduğu gözlemlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, İbadet, Zekât, Kıyas, İçtihat, İstinbat.

Is Qiyas and Ijtihad Possible in Worship? A Different Reading of the “Zakat” Chapter of al-Mabsūt

Öz

This study discusses the possibility and probability of re-reasoning and making rational inferences on issues related to worship. The subject is discussed through the worship of zakat, which is the most frequently mentioned in the Qur’an other than prayer, and al-Mabsūt by al-Sarahsī, one of the basic texts of the Hanafi school constitutes the primary source of the research. The aim of following such a method is to move the issue away from abstract and theoretical discussions as much as possible and to present it through concrete and practical examples. As a method in the study, the document analysis of the qualitative research method, one of the research methods of social sciences, was employed throughout the paper. The definition and evaluation of the relationship between the collected data/interpretations was realized through content analysis. The theory is based on the inductive method aiming to reach general judgments. In this context, the study first tried to determine which issues of zakat are included in ta‘lîl and taabbud by analyzing it in terms of ta‘lîl and taabbud, and then it was revealed how Serahsī positioned zakat, which is one of the basic worships, through his work al-Mabsut, and as a result, it was observed that qiyas and istinbāt were used in many samples.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Worship, Zakat, Qiyas, İjtihad, İstinbāt.

Kaynakça

• Âmidî, Seyfüddîn Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1402.
• Apaydın, H. Yunus. Fıkhın Kaynakları (Nass ve İçtihat). Ankara: Anadolu Ay Yayınları, 2018.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usulü. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
• Apaydın, H. Yunus. “Nasları Anlamada Yetki ve Yöntem Sorunu”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 2/1 (2002), 7-24.
• Apaydın, H. Yunus. “Ta’lil”. TDV İslâm Ansiklopedisi. XXXIX/511-514. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-Kübrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makāsıdü’ş-Şerîa”. TDV İslâm Ansiklopedisi. XXVII/423-427. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Buhârî, Alaüddin Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed Abdülazîz. Keşfü’l-Esrar Şerhu Usuli’l-Pezdevi. Dâru’l-Kitabi’l-İslâmî, ts.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b Alî Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî fi’l-fıkhi’l-Hanefi. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2010.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Takvimü’l-Edille fî Usûli’l-Fıkh. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2006.
• Dirik, Mehmet. “Kıyasın İslâm Ceza Hukukunda Kullanım İmkânı”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 27 (2016), 111-145.
• Dönmez, İbrahim Kafi. “İllet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. XXII/117-120. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Dönmez, İbrahim Kafi. İslam Hukukunda Kaynak Kavramı ve VIII. Asır İslam Hukukçularının Kaynak Kavramı Üzerindeki Metodolojik Ayrılıkları. İstanbul: Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, Doktora Tezi, 1981.
• Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellam b. Abdullah el-Herevî el-Bağdadî. Kitâbu’l-Emvâl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Erdoğan, Mehmet. İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2011.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâricîler”. TDV İslâm Ansiklopedisi. XVI/175-178. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Firuzâbâdî, Ebu’t-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed. el-Kâmusü’l-Muhit. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed. Şifâü’l-Ğalil fî Beyâni’ş-Şebeh ve’l-Muhîl ve Mesâlikü’t-Ta’lil. Bağdat: Riâsetu Divani’l-Evkaf, 1971.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Mustasfâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Heyet. el-Mu’cemü’l-Vasit. y.y.: Müessesetü’s-Sadık, 1972.
• İbn Abbad, Ebu’l-Kâsım İsmail b. Abbad b. Abbas Talekani Sahib. el-Muhit fi’l-Luğa. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• İbn Abdüsselam, Ebû Muhammed İzzeddin Abdülazîz b. Abdüsselam b. Ebu’l-Kâsım Sülemî. Kavâidü’l-ahkâm fî masâlihi’l-enâm. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1991.
• İbn Aşur, Muhammed Tahir b. Muhammed b. Muhammed et-Tunusî. Makasıdü’ş-Şeriati’l-İslâmiyye. Katar: Vizaratü’l-Evkaf ve’ş-Şüûnü’l-İslâmiyye, 2004.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî. el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. Kahire: Matbaatü’l-Asıme, 1970.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sadır, ts.
• Kacır, Temel. “Zekâta Tabi Malların Nisaplarının Hz. Peygamber (s.a.s.) Döneminde Değer Bakımından Eşitliği Meselesi”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (Ocak 2015), 59-83.
• Kahraman, Abdullah. İslam Hukukunda Değişim ve İbadetler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2017.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alâeddîn Ebû Bekr b. Mes’ud b. Ahmed el-Hanefî. Bedâi’u’s-Sanâi’ fî Tertîbi’ş-Şerâi’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Koca, Ferhat. “Tûfî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. XLI/327-330. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Lâmişî, Ebu’s-Sena Mahmûd b. Zeyd. Kitâb fî Usûli’l-Fıkh. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1995.
• Mevsılî, Ebu’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-Ta’lili’l-Muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1937.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Kenzü’d-Dekâik. Beyrut: Dâru’l-Beşairi’l-İslâmiyye - Dâru’s-Sirac, 2011.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Menâru’l-Envâr. İstanbul: Beka Yayınları, 2016. Okuyucu, Nail. İmam Şâfiî. Ankara: Anadolu Ay Yayınları, 2020.
• Özkan, Mehmet. Hanefî Mezhebine Göre Uygulama Açısından İbadet Konularındaki İçtihatlar. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2006.
• Özsoy, İsmail. “Faiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/110-126. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Paçacı, İbrahim. Günümüz Ekonomik Şartlarına Göre Zekâta Tabi Mallar. Ankara: Ayrıntı Basın Yayın, 2015.
• Râzî, Ebu Abdullah Zeynüddin Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkadir. Muhtârü’s-Sıhah. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2003.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsut. Kahire: Matbaatü’s-Saade, 1331.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. Usûlü’s-Serahsî. Dâru’l-Marife: Beyrut, ts.
• Şâtıbî, Ebu İshak İbrahim b. Musa b. Muhammed el-Gırnati. el-İ’tisâm. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzi, 2008.
• Şelebî, Muhammed Mustafa. Ta’lilü’l-ahkâm: arz ve tahlil li-tarikati’t-ta’lil ve tetavvüratiha fi usuri’l-ictihad ve’t-taklid. Kahire: Matbaatü’l-Ezher, 1947.
• Tan, Oğuzhan. “İbn Hazm Örneğinde Kıyassız Bir Fıkhın İmkânı”. Diyanet İlmi Dergi 50/4 (2014), 9-32.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Alfabetik İslâm Hukuku ve Fıkıh Istılahları Kamusu. İstanbul: Eser Neşriyat, 1997.
• Yılmaz, Ömer. “Hanefilerde Zekâta Tabi Maldaki Nemâ Şartı”. Namık Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Metinleri 2 (2016), 88-94.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. Kahire: el-Matbaatü’l-Hayriyye, 1306.
• Zencânî, Şihâbüddin Mahmud b. Ahmed. Tahricü’l-Furû ale’l-Usul. Beyrut, 1979.
• Zeylaî, Fahreddin Osman b. Ali b. Mihcen. Tebyînü’l-Hakâik Şerhu Kenzi’d-Dekâik. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.