The Story of an Ambition: The Power Struggle of The Saljuk Statesman Taj Al-Mulk

Yıl 2020, Sayı: 68, 341 - 366, 31.05.2020

Mustafa Şahin Uğur Arabacı

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4238

Öz

Vizierate, which became the most important government office after the caliph or sultan since the Abbasids in Islamic history, was first created by Sultan Tughril Beg in the Great Seljuk Empire. The first person to be appointed as a vizier during the reign of in this time was Amid al-Mulk Kunduri. Serving for a long period of time as the grand vizier of the Great Seljuk Empire, Nizam al-Mulk organised the state entirely so to speak.
Taj al-Mulk, who got hold of the primary government offices shortly after being recommended to Sultan Malik Shah and became an administrator responsible for the Sultan’s treasury, court affairs, education of princes and administrative affairs, was appointed as the vizier after Nizam al-Mulk was assassinated by a Batini assassin.
Also playing a significant role in the struggles for the throne among the Seljuk maliks, Taj al-Mulk cooperated with Terken Khatun and the caliph to support Mahmud against Barkiyaruq, whom Nizam al-Mulk supported in his lifetime, and played a major role in ensuring that khutbahs are held in Mahmud’s favour and that he is declared the sultan. When Mahmud lost the struggle against Barkiyaruq, Taj al-Mulk was captured and brought to Barkiyaruq. Despite Taj al-Mulk’s adverse activities against him, the new sultan wanted to make vizier in order to benefit from his experience. However, at the age of forty-seven in 486/1093, he was killed by being torn to pieces by the supporters of Nizam al-Mulk, who did not accept his vizierate. Taj al-Mulk founded two architectural works: the Tajiyya Madrasa in Baghdad and Gunbad-e Khaki in Isfahan. Historical sources recorded Taj al-Mulk as a generous, virtuous and good man, but an extremely ambitious politician.
The present study addressed the famous statesman Taj al-Mulk within the context of the political history of the Seljuk Empire in light of the sources from that period.

Anahtar Kelimeler

Seljuk Empire, Vizierate, Taj al-Mulk

Bir İhtirasın Hikâyesi: Selçuklu Devlet Adamı Tâcü’l-Mülk’ün İktidar Mücadelesi

Öz

İslâm tarihinde Abbâsîlerden itibaren halîfe veya sultandan sonra devletin en önemli kurumu haline gelen vezîrlik, Büyük Selçuklu Devleti’nde ilk defa Sultan Tuğrul Bey döneminde ihdas edilmiştir. Bu dönemde vezîr olan ilk kişi Amidü’l-Mülk Kündûrî’dir. Büyük Selçuklu Devleti’nde uzun süre vezîrlik yapan Nizâmü’l-Mülk ise devleti âdeta baştan sona tanzim etmiştir.
Sultan Melikşah’a tavsiye edildikten kısa süre sonra devletin önemli makamlarını ele geçirip, sultanın hazinesi, saray işleri, şehzâdelerin eğitimi ve idarî işlerden sorumlu bir yönetici durumuna gelen Tâcü’l-Mülk, Nizâmü’l-Mülk’ün bir bâtınî fedâisi tarafından öldürülmesinden sonra vezîrlik makamına getirilmiştir.
Selçuklu melikleri arasındaki taht mücadeleleri sırasında da etkili olan Tâcü’l-Mülk, bu mücadelelerde Nizâmü’l-Mülk’ün sağlığında desteklediği Berkyaruk’a karşı Terken Hâtûn ve Halîfe ile birlikte Mahmud’u destekleyerek onun adına hutbe okutulup sultan ilan edilmesinde önemli rol oynamıştır. Berkyaruk-Mahmud mücadelesinde Mahmud yenilince Tâcü’l-Mülk yakalanıp Berkyaruk’un huzuruna getirilmiştir. Daha önce Berkyaruk’a karşı takındığı bütün olumsuz tavırlara rağmen yeni sultan onun tecrübesinden faydalanmak için vezîr yapmak istemiştir. Ancak durumu kabul etmeyen Nizâmü’l-Mülk’ün taraftarları tarafından 486/1093 tarihinde kırk yedi yaşındayken parçalanarak öldürülmüştür. Bağdad’daki Taciyye Medresesi ve İsfahan’daki Gumbet-i Hâkî adında iki eser Tâcü’l-Mülk tarafından yaptırılmıştır. Kaynaklar Tâcü’l-Mülk’ün cömert, faziletli ve iyi bir insan, siyâsî bakımdan ise çok ihtiraslı bir kişi olduğunu kaydetmişlerdir.
Bu çalışmada dönemin kaynakları ışığında Selçuklu devletinin siyâsî tarihi özelinde ünlü devlet adamı Tâcü’l-Mülk ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklu İmparatorluğu, Vezîrlik, Tâcü’l-Mülk

Kaynakça

• Abbas İkbal, Vezâret der Ahdi Selâtin-i Selcûkî (Ez Târîh-i Teşkil-i in Silsile tâ Morg-i Sultan Sencer 432-553), İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tihran, Tahran 1338.
• Abbas Serefrâzî, “Nakşe-yi Vüzerâ-yi Şi‘î der Devre-yi Selcûkîyân İran ve Irak”, Feslnâme-yî İlmî-yi Pejuheşiyyi Târîh-i İslâm ve İran, Dânişgâh-i ez-Zehrâ, S. 25, (1394), ss. 83-113.
• Abdurrahman İbnu’l-Cevzî, El-Muntazam Fî Târîhî’l-Ümem’de Selçuklular, Seçme Tercüme ve Değerlendirme Ali Sevim, TTK, Ankara 2014.
• Ahmed b. Mahmud, Selçukname, C. I-II, Çev. Erdoğan Merçil, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1997.
• Akyol, Hasan-Erol Kara, “Melikşah Dönemi”, Selçuklu Tarihi El Kitabı, Ed. Refik Turan, Grafiker Yay., Ankara 2014, ss.135-145.
• Alaaddîn Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihangüşa, Çev. Mürsel Öztürk, TTK, Ankara 2013.
• Alican, Mustafa, “Selçuklu Veziri Amidülmülk Kündirî’nin Yükselişi ve Düşüşü, The Journal of Academic Social Science Studies, S. 29, (2014), ss. 237-259.
• Alican, Mustafa, “Selçukluların Erken Döneminde Vezirlik Kurumu”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.16, (2014), ss. 1-16.
• Alican, Mustafa, Selçuklunun Öncü Veziri Amîdülmülk Kündürî, Erdem Yay., İstanbul 2018.
• Ayaz, Fatih Yahya, “Vezîr”, DİA, C. XXXXIII, ss. 79-82.
• Aybakan, Bilal,”Şirâzî Ebû Ishak”, DİA, C. XXXIX, ss. 184-186.
• Aydın, Hasan, İbn Kâlanisi, Hayatı ve Eserleri “Zeylü Tarihî Dımaşk” Tercümesi (s.142-549), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2016.
• Azîmî, Azîmî Tarihi Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler, Metin, Çeviri, Notlar ve Açıklamalar Ali Sevim, 2. Baskı, TTK, Ankara 2006.
• Bozkurt, Nahide, “Abbâsîler (750-1258)”, İslâm Tarihi El Kitabı, Ed. Eyüp Baş, Grafiker Yay., 3. Baskı Ankara 2013, ss. 457-525.
• Celâleddîn Suyûtî, Halifeler Tarihi, Kabalcı Yay., İstanbul 2001.
• Ebu’l-Hasan Habib el-Maverdi, El-Ahkâmü’s Sultaniye İslamda Devlet ve Hilafet Hukuku, Çev. Ali Şafak, Bedir Yay., İstanbul 2018.
• Ebu’l-Hasan Habib el-Mâverdî, Bilge Yöneticinin El Kitabı Edebü’l-vezîr, Tercüme ve İnceleme İbrahim Barca, Klasik Yay., İstanbul 2019.
• Ebû’l-Hasan Şehvârî, “Rekâbet-i Selçûkîyân ve Abbasîyân (Melikşâh ve El-Muktedî)”, Pezûheşhâ-yi Tarîh, S. 4, ss. 57-76.
• Fasîh-i Havafî, Fasîhü’d-dîn Ahmed b. Celâlu’d-dîn Muhammed, Mucmel-i Fasîhî, C. 2, Neşr. Muhammed Ferruh, Meşhed 1341.
• Fatıma Pira, “Cinsiyet û Kudret der Siyasetnâme-yi Hâce Nizâmülmülk”, Pejuheş-i Zenân, S. 3, (1387), ss. 155-169.
• Genç, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilâtı, Kültür Bakanlığı Yay., İstanbul 1981.
• George Makdisi, “Tuğrul Bey’in Evliliği”, Çev. Mustafa Alican, Tarih Okulu, S. III, (2009), ss. 139-159.
• George Makdisi, İslam’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim, Çev. Hasan Tuncay Başoğlu, Klasik Yay., 2. Baskı, İstanbul 2015.
• Göksu, Erkan, Bilge Vezir Nizamülmülk, Erdem Yay., 4. Baskı, İstanbul 2018.
• Gregory Abû’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, C. I, Çev. Ömer Rıza Doğrul, TTK, 2. Baskı, Ankara 1987.
• Hâce İmâm Zahîru’d-dîn Nîşâbûrî, Selçuknâme, (Hâce İmâm Zahîru’d-dîn Nîşâbûrî’nin Selçuknâmesi), İnceleme/Çeviri Ayşe Gül Fidan, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doğu Dilleri ve Edebiyatı Anabilim Dalı Fars Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2015.
• Hamdullah Müstevfî-yi Kazvinî, Târih-i Güzide, Çev. Mürsel Öztürk, TTK, Ankara 2018.
• Hândmîr, Gıyâsu’d-din b. Humamu’d-dîn, Düstür el-Vüzerâ, Neşr. S. Nefisî, İntişârât-ı İkbal, Tahran 2535/1976.
• Hândmîr, Gıyâsu’d-dîn b. Humâmu’d-dîn, Târîh-i Habîbu’s-Siyer fî Ahbârî Efrâdi’l-Beşer, C. 2, (Neşr. Gıyâseddîn b Hemameddîn el-Hüseynî), Kitâbfurûş-i Hayyam, Tahran 1333.
• Hüseyin Alyârî, “Nizâmiye der Ahdî Nizâmülmülk”, Zibân ve Edeb-i Fârisî (Neşriyye-yi Sâbık Dânişgede-yi Edebiyât-ı Dânişgâh-ı Tebrîz), S. 151-152, (1373), ss. 1-12.
• Ibn Hallikans, Biographical Dictionary, Vol. I, Translated from the Arabic BN Mac Guckin De Slane, Paris MDCCCXLIII.
• İbn Kesîr, El-Bidâye Ve’n-Nihâye (Büyük İslam Tarihi), C. 13, Çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yay., İstanbul 1994.
• İbnü’l-Adîm, Bugyetü't-taleb fi Tarihi Haleb ( Biyografilerle Selçuklu Tarihi), Çev. Ali Sevim, TTK, Ankara 1982.
• İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi (El Kâmil Fit- Tarih), C. X, Çev. Abdülkerim Özaydın, Bahar Yay., İstanbul 1991.
• İbnü’l-Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, Tercüme ve notlar Mustafa Alican, Kronik Yay., 2. Baskı, İstanbul 2017.
• İbnü’t-Tıktaka, El-Fahrî (Devlet İdaresi, Halifeler, Vezirleri Tarihi, 632-1258), Çev. Ramazan Şeşen, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2016.
• İmad Ad-Dîn Al-Kâtip Al-Isfahâni’ni Al-Bondârî, Zubdat Al-Nuşra Va Nuhbat Al’Usra (Irak ve Horosan Selçukluları Tarihi), Çev. Kıvameddin Burslan, TTK, Ankara 1999.
• Kadı Nasıreddîn Abdullah b. Ömer el-Beyzâvî, Nizâmü’t-Tevârîh, Neşr. B. M. Kerimî, Kitaphâne-yi İlmî, Tahran 1313.
• Kafesoğlu, İbrahim, “Nizamülmülk”, İ.A, C. 9, MEB, İstanbul 1964, ss. 329-333.
• Kafesoğlu, İbrahim, Büyük Selçuklu İmparatoru Melikşah, İstanbul 1973.
• Kitapçı, Zekeriya, “Asrın Olayı Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’in Halife El-Kâim’in Kızı Seyyide ile Evlenmesi ve Bazı Tarihi Gerçekler”, S.Ü.İ.F.B., S. I, (Konya 1994), ss. 13-42.
• Klausner, Carla L., Selçuklularda Vezirlik 1055-1194 Sivil İdare Üzerine Bir Araştırma, Çev. Mehmet Fatih Baş, Sinan Tarifçi, Kronik Yay., İstanbul 2019.
• Kur’an-ı Kerim Meâli, 12. Baskı, Diyanet İşleri Bakanlığı Yay., Ankara 2006.
• Merçil, Erdoğan, Selçuklular’da Hükümdarlık Alâmetleri, TTK, Ankara 2011.
• Mîrhând, Muhammed b. Hâvendşâh bin Mahmud, Ravzatu’s-Safâ, Tercüme ve notlar Erkan Göksu, 2. Baskı, TTK, Ankara 2018.
• Muhammed b. Ali b. Suleyman er-Râvendî, Rahât-Üs-Sudûr ve Âyet-ûs-Sürûr, (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç alameti), C. I, Çev. Ahmet Ateş, TTK, Ankara 1999.
• Muhammed Hüseyin Riyâhî, “Harik-i Mescid-i Camii-yi İsfahan der Asrı Selcûkî”, Ferheng-i İsfahan, S. 2-3, (Kış 1374 ve Bahar 1375), ss. 18-23.
• Muhammed Rıza Bârânî-Seyyîd Ebû’l-Fazl Rezâvî-Hidâyet Nâdiryân, “Evâmil-i Müessir der İrtika-yi Cayegâh-ı Siyâsî İctimâî-yi Şi‘yân-ı İmâm-ı der İran, Devre-yi Selcûkî”, Feslnâme-yi Pejûheşhâ-yi Târihî (İlmî Pejuheşî) Dânişgâh-ı İsfahan, , S. 2, (1396), ss. 51-66.
• Muhammed Şebankâreî, “Selçuklular”, Çev. Ahmad Hesamipour, Tarih Okulu, S. IV, (2009), ss. 137-161.
• Müneccimbaşı Ahmet b. Lütfullah, Camiu’d Düvel Selçuklular, C. I, Kabalcı Yay., İstanbul 2017.
• Nuhoğlu, Güller, “Gazneliler’de Devlet Teşkîlâtı”, Türkler Ansiklopedisi, C. V, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, ss. 286-308.
• Öğün Bezer, Gülay, “Terken Hâtûn” DİA, C. XXXX, ss. 510.
• Özaydın, Abdülkerim, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), TTK, Ankara 1990.
• Özaydın, Abdülkerim, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485498/1092-1104), İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul 2001.
• Özaydın, Abdülkerim, “Berkyaruk”, DİA, C. V, ss. 514-516.
• Özaydın, Abdülkerim, “Kündirî”, DİA, C. XXVI, ss. 554.
• Özaydın, Abdülkerim, “Nizamülmülk”, DİA, C. XXXIII, s. 194-196.
• Özaydın, Abdülkerim, “ Tâcü’l-Mülk”, DİA, C. XXXIX, ss. 359-360.
• Özaydın, Abdülkerim, “Müslüman Türk Devletlerinde Vezîrlik”, DİA, C. XXXXIII, ss. 82-87.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, MEB, İstanbul 1993.
• Pejman Dodha-Gulâmali Hâtem, “Gunbethâne-yi Tâcü’l-Mülk: Baztâb-ı Honer ve Zibâyî”, Feslnâme-yi İlmî-yi Hünerhâ-yi Tecessûm-i Nekşmâye, S. 4, (1392), ss. 7-12.
• Reşîdü’d-dîn Fazlullah, Câmi’ü’t Tevârih Selçuklu Devleti, Çev. Erkan Göksu, Selenge Yay., İstanbul 2010.
• Rippe, Karl, “Über den Sturz Nizâm-ul-Mulks”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı, TTK, (Ankara 2010), ss. 423-438.
• Sâsân Tahmasebî, “Rekâbethâ-yi Irakîhâ ve Horâsânîhâ der Dîvânsâlârî-yi Selcûkî”, Merkez-i Tahkikat-ı Computurîyye Ulûm-i İnsânî, S. 12, (1382), ss. 141-158.
• Sevim, Ali-Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilât ve Kültür, TTK, Ankara 1995.
• Sıbt İbnu’l-Cezvî, Mir’âtü’z- Zamân Fî Târîhi’l- Âyân’da Selçuklular, Seçme Tercüme ve Değerlendirme Ali Sevim, TTK, Ankara 2011.
• Şadruddin Ebu’l-Hasan Ali İbn Nâşır İbn Ali el-Hüseynî, Ahbârü’d-Devleti’s Selçukiyye, 2. Baskı, Çev. Necati Lügal, TTK, Ankara 1999.
• Şahin, Mustafa, Sirâcu’l Mülûk, Siyâset-Name, Ahkâmü’s-Sultaniyye ve Kutadgu Bilig’e Göre Hükümdar Dışındaki Üst Düzey Devlet Görevlilerinin Karşılaştırılması, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Tokat 2007.
• Şahin, Mustafa, “Büyük Selçuklu Devleti Vezîri Nizâmü’l-Mülk’ün Siyasal, Sosyal, Dini ve Kültürel Hayattaki Rolü (1018-1092), History Studies, C. 5, S. 6, (2013), ss. 225-245.
• Şapolyo, Enver Behnan, Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Güven Matbaası, Ankara 1972.
• Şemseddîn Sâmî, Kamusu’l A‘lam, C. 3, Mihran Matbaası, İstanbul 1308.
• Taneri, Aydın, “ Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Vezîrlik, A.Ü. DTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 5, S. 8, (1967), ss. 75-186.
• Toysal, Alper Tunga, Tuğrul Bey Dönemi Selçukluların Dinî Siyaseti, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2007.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, Turan Neşriyat Yurdu, İstanbul 1969.
• Turan, Refik, “Selçuklular Döneminde Devlet ve Teşkîlât”, Selçuklu Tarihi El Kitabı, Ed. Refik Turan, Grafiker Yay., Ankara 2014, ss. 441-479.
• Turan, Refik, Türkiye Selçukluları’nda Hükümet Mekanizması (Vezîr-Divân), MEB, İstanbul 1995.
• Yahyâ b. Abdüllatif Kazvinî, Lubbu’t-tevârîh, İntişârât-ı Bünyâd-ı Gûyâ, Tahran 1363.
• Yazıcı, Nesimi, İlk Türk- İslâm Devletleri Tarihi, 18. Baskı, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 2018.
• Yılmaz, Sabri-Muhammed Kaya,” Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey Döneminde Etkin Bir Âlim: Abdulkerim el-Kuşeyrî ve Şikâyetü’l Ehli’s-Sünne Başlıklı Risalesi”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 40, (2018/1), ss. 203-216.
• Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, Çev. Reşit Rahmeti Arat, TTK, C. II, IV, Ankara 1959.