Sultan Alp Arslan’ın Merkezi Otoriteyi Sağlama Çabaları: 1. Huttelan Seferi

Yıl 2020, Sayı: 69, 463 - 484, 30.09.2020

Özgür Tokan

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4375

Öz

Bu çalışmada Sultan Alp Arslan’ın (1063-1072) saltanatı dönemindeki ilk askerî seferi, yani Huttelan seferi ele alınmıştır. Huttelan, kabaca Ceyhun ile Seyhun nehirleri arasında kalan Maveraünnehir bölgesinin güneydoğusunda, günümüzde Tacikistan sınırları içerisinde yer alan tarihî bir yerdir. MÖ 2. binin başlarından itibaren çeşitli kavimlere ev sahipliği yapan Huttelan’a Türkler de çok eski devirlerden itibaren yerleşmiştir. Kayıtlara göre; Milat 8. Asrın ortalarına kadar burası, sırasıyla İskitler, Yüe-çiler, Kuşanlar, Akhunlar, Gök-Türkler ve Türgişler gibi birçok Türk topluluğunun hâkimiyeti altına girmiş bir bölgedir. Öyle ki bu sebeple Arap coğrafyacıları da burayı çok eski bir Türk bölgesi olarak göstermişlerdir. 8. asrın son çeyreğinde Emevîler’in egemenliği altına giren Huttelan, daha sonra Abbasîler, Samanîler ve Gazneliler’in hükmettiği bir eyalet olmuş, Selçuklular’ın Dandanakan’da Gazneliler’e karşı galip gelmesinin (1040) hemen akabinde ise Selçuklular’ın eline geçmiştir. Meliklik döneminde Alp Arslan’ın idare ettiği bölgeler arasında yer alan Huttelan, vasallık statüsünde olup bir emir tarafından idare edilmiştir. Ancak bu emir, Alp Arslan’ın tahta çıktığı sıradaki karışıklıkları fırsat bilerek Selçuklular’a karşı isyan etmiştir. Bunun üzerine Sultan Alp Arslan, bölgeye 12 Eylül-15 Kasım (1063) arasındaki bir günde başlayıp 1063 yılının Aralık ayı ortalarında son bulan bir askerî sefer düzenlemiştir. Sefer neticesinde Huttelan emiri öldürülmüş ve burası doğrudan Selçuklu Devleti merkezine bağlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, Alp Arslan, Gazneliler, Huttelan, Tacikistan

Sultan Alp Arslan's Efforts to Secure Central Authority: 1. Huttalan Expedition

Öz

In this study, the first military expedition of Sultan Alp Arslan (1063-1072) during his reign, namely the Huttalan expedition, was discussed. Huttalan is a historical place located in the southeast of the Fararood region, roughly between the Ceyhun and Seyhun rivers, within the borders of present-day Tajikistan. Turks also settled in Huttalan, which was home to various tribes from the beginning of the 2nd millennium BC. According to the records, until the 8th century BC, this place was dominated by many Turkish communities such as Scythians, Yü-chih, Kushans, Hephthalites, Gokturks and Turgeshs. Thus, Arab geographers have shown this place to be a very old Turkish region. Huttalan, which came under the rule of the Umayyads in the last quarter of the 8th century, later became a province ruled by the Abbasids, Samanids and Ghaznavals, and immediately after the Seljuks' victory over the Ghaznavids in Danadanakan (1040), it passed into the hands of the Seljuks. Huttalan, which was among the regions ruled by Alp Arslan during the Meliks period, was in the status of a vassal and was administered by an emir. However, this emir rebelled against the Seljuks when Alp Arslan ascended the throne, knowing the confusion. Then, Sultan Alp Arslan organized a military expedition to the region that started between September 12 and November 15 (1063) and ended in mid-December of 1063. As a result of the expedition, the Emir of Huttalan was killed and this place was directly connected to the center of the Seljuk State.

Anahtar Kelimeler

Seljuks, Alp Arslan, Ghaznavids, Huttalan, Tajikistan

Kaynakça

• Abu’l-Farac (İbn el-İbrî Bar Hebraeus Grigorius), Abû’l-Farac Tarihi I- II, (Çev. Ö. Rıza Doğrul), TTK, Ankara 1945 (I. Cilt)- 1950 (II. Cilt).
• Akbulut, D. Ali, Arap Fütühatına Kadar Maveraünnehir ve Horasan’da Türkler: MÖ II- MÖ VII. Yy., (Basılmamış Doktora Tezi) Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Erzurum 1984.
• Azîmî (Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Nizâr), Azîmî Tarihi (Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler H. 430-538=1038/39-1143/44), (Notlar ve Çev. Ali Sevim), (2. Baskı), TTK, Ankara 2006.
• Barthold, V.V., “Huttel”, İA, MEB, V/1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1987, ss. 620-621.
• Barthold, V.V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, (Hazırlayan: H. Dursun Yıldız), Kronik Kitap, İstanbul 2017.
• Baş, Eyub, “Siracüddin Ali b. Osman el-Ûşî'nin (ö.575/1179) Yaşadığı Coğrafya: Maveraünnehir”, Uluslararası Ali b. Osman el Ûşî Sempozyumu Bildirileri, TİKA, TDV Oş Devlet Üniversitesi Yayınları, Bişkek 2018 ss. 35-44.
• Beyhakî (Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin-i Beyhakî), Târîh-i Beyhakî, (Tercüme: Necati Lügal, Hazırlayan: Hicabi Kırlangıç), TTK, Ankara 2019.
• Borjian, Habib, “Kulāb”, Encyclopaedia İranica, Originally Published:, July 20, 2005: http://www.iranicaonline.org/articles/kulab (Erişim Tarihi: 26. 04. 2020).
• Bundarî, Zubdetun-Nusra ve Nuhbatül-Usra (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi), (Çev. Kıvameddin Burslan), (2. Baskı), TTK, Ankara 1999.
• Buryakov, Yuriy F., “Eski ve Orta Çağ Dönemlerinde Büyük İpek Yolu Üzerindeki Orta Asya Türkleri”, (Çev. Alesker Aleskerov), Türkler, III, ss. 234-242.
• Durmuş, İlhami, İskitler, Akçağ Yayınları, Ankara 2017. Ekrem, N. Hidayet, “Chang-Ch’ien’in Seyahat Raporuna Göre Hunlar Dönemindeki Orta Asya”, Türkler, I, ss. 763-775.
• Erkal, Mehmet, “Âmil”, DİA, III, İstanbul 1991, ss. 58-60.
• Esin, Emel, “Amuderya”, DİA, III, İstanbul 1991, ss. 98-99.
• Gök, H. İbrahim, “İbn Hallikân’da Selçuklu Biyografileri-I”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 15, Yıl 2006, ss. 79-96.
• Hüeynî (Sadreddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Nâsır b. Ali), Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, (Çev. Necati Lügal), (2. Baskı), TTK, Ankara 1999.
• İbn Havkal, (Ebû’l- Kasım İbn Havkal), Sûrat El-Arz-10. Asırda İslâm Coğrafyası-, (Tercüme: R. Şeşen), Yeditepe Yay., İstanbul 2014.
• İbn Hurdazbih (Ebu’l-Kasım Ubeydullâh b. Abdullâh b. Hurdazbih el- Bağdadî el Fârisî), el- mesâlik ve’l- Memâlik (Yollar ve Ülkeler Kitabı), (Çev. Murat Ağarı), Kitabevi Yay., İstanbul 2008.
• İbnü’l-Adîm, Kemâleddîn İbn Ebû’l-Kâsım Ömer b. Ahmed, Bugyetü’t-Taleb fî Târîh-i Haleb (Biyografilerle Selçuklular Tarihi-Seçmeler), (Çev. ve notlar: Ali Sevim), (2. Baskı), TTK, Ankara 1989.
• İbnü’l-Esîr (İzzeddîn Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Cezerî), el-Kâmil fî’t-Târîh (el-Kâmil Fî’t-Târîh Tercümesi) I-X, (Tercüme: Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy vd.), Hikmet Neşriyat, İstanbul 2008.
• İbnü’l-Verdî, Târîhu İbnü’l-Verdî (Bir Orta Çağ Şairinin Kaleminden Selçuklular), (Tercüme ve Notlar, Mustafa Alican), Kronik Kitap, İstanbul 2017.
• İstahrî (Ebu İshak İbrahim b. Muhammed İstahrî), Mesâlikü’l- Memâlik -Ülkelerin Yolları-, (Çev. Murat Ağarı), Kitabevi Yay., İstanbul 2015.
• Kafesoğlu, İbrahim, “Selçuk’un Oğulları ve Torunları”, Türkiyat Mecmuası, XIII, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, (Ocak 1958), ss. 117-130.
• Kafesoğlu, İbrahim, Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2014.
• Kafesoğlu, İbrahim, Türk Millî Kültürü, (27. Basım), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2007.
• Kesik, Muharrem, “Kutalmış Bey’in Anadolu’yu Fetih Çalışmaları ve İsyanı”, Vankulu Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3, (Yaz 2019), ss. 179-192.
• Kesik, Muharrem, “Kutalmış’ın Büyük Selçuklu Tahtını Ele Geçirme Gayretleri”, Türk Kültürü, 454, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, (Şubat 2001), ss. 97-106.
• Kirill Nourzhanov and Christian Bleuer, Tajikistan A Political and Social History, Australian National University (E-Press). Australia 2013.
• Kitapçı, Zekeriya, “Orta Asya Mahalli Türk Hükümdar ve Aristokratları Arasında İslamiyet: İlk Müslüman Türk Hükümdarları (Emeviler Devri)”, Belleten, LI/201, (Aralık 1987), TTK, Anakara 1988, ss. 1139-1207.
• Koca, Salim, “İlk Müslüman Türk Devletlerinde Teşkilat”, Türkler, V, ss. 2002, 147-162.
• Konukçu, Enver, Kuşan ve Akhunlar Tarihi, Sevinç Matbaası, Ankara 1973.
• Köymen, M. Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi I: Kuruluş Devri, TTK, Ankara 2011.
• Köymen, M. Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi III: Alp Arslan ve Zamanı, TTK, Ankara 2011.
• Kurat, A.Nimet, “Gök Türk Kağanlığı”, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, X/1-2, (Mart-Haziran 1952), ss. 1-56.
• Kurt, Hasan, Orta Asya’nın İslamlaşma Süreci (Buhârâ Örneği), Fecr Yayınevi, Ankara 1998.
• Mansel, A. Müfid, Ege ve Yunan Tarihi, TTK, Ankara 1999. Merçil, Erdoğan, “Gazneliler”, DİA, XIII, İstanbul 1996, ss. 480-484.
• Merçil, Erdoğan, Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti: Gazneliler, Bige Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2014.
• Mevdûdî (Mevlânâ Seyyid Ebu’l-A’lâ Mevdûdî), Selçuklular Tarihi: I, (Nşr. Ahlak Hüseyin, Trk. Çev. Ali Genceli), Hilâl Yay., Ankara 1971.
• Mukaddesî (Muhammed b. Ahmed el-Mukaddesî), Ahsenü’t-Takâsîm (İslâm Coğrafyası), (Çeviri ve notlar: Ahsen Batur), Selenge Yayınevi, İstanbul 2015.
• Müneccimbaşı (Ahmed b. Lütfullah), Câmiu’d-Düvel –Selçuklular Tarihi: I-II (Horasan, Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları), (Nşr. Ali Öngül), Akademi Kitabevi, İzmir 2000.
• Müstevf (Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî), Târîh-i Güzîde (Zikr-i Pâdişâhân-i Selçukiyân), (Yayına Hazırlayanlar: Ayşe Ayna, Bilal Şahin, Ayşe Alihan ve diğerleri), Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2015.
• Naqibullah Farmani, İslâm Medeniyetinde Herat, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Bursa 2019.
• Nicola Di Cosmo, “Hun İmparatorluğu’nun Kuruluşu ve Yükselişi”, Türkler, I, ss. 709-719.
• Omelyan Pritsak, “Karahanlılar”, İA, MEB, VI, İstanbul 1977, ss. 251-273 Özaydın, Abdülkerim, “Karahanlılar”, DİA, XXIV, İstanbul 2001, ss. 404-412.
• Özaydın, Abdülkerim, “Türklerin İslâmiyeti Kabulü”, Türkler, IV, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 239-262.
• Özgüdenli, O. Gazi, “Mâverâünnehir”, DİA, XXVIII, İstanbul 2003, ss 177-180.
• Özgüdenli, O. Gazi, Selçuklular I –Büyük Selçuklular Devleti Tarihi- (1040-1157), İSAM, İstanbul 2013.
• Pierre Siméon, “Hulbuk: Architecture and Material Culture of the Capital of the Banijurids in Central Asia”, Muqarnas, Brill, XXIX/1, (March 2012), pp. 385-421.
• Piyadeoğlu, Cihan, Güneş Ülkesi Horasan (Büyük Selçuklular Dönemi), Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2012.
• Ravendî, Rahat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr I-II, (Tercüme: Ahmed Ateş), (2. Baskı), TTK, Ankara 1999.
• Reşîdeddîn Fazlullah (İbn-i İmâdüddevle Ebû’l-Fazl b. Ebû’l-Hayr Hemedânî), Camiü’t-Tevarih, (Selçuklu Devleti), (Çev. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş), Selenge Yay., İstanbul 2010.
• Robert Mantran, İslâmın Yayılış Tarihi (VII-XI Yüzyıllar), (Çev. İsmet Kayaoğlu), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1981.
• Salim Cöhce, “Hindistan’da İlk Türk Hâkimiyeti: Kuşanlar ve Akhunlar”, Türkler, I, ss. 815-820.
• Salman, Hüseyin, Türgişler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998. Sevim, Ali; Merçil, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi (Siyaset, Teşkilât ve Kültür), TTK, Ankara 2014.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî (Ebû’l-Muzaffer Yusûf b. Kızoğlu), Mir’atü’z- Zamân fî Târîhü’l- Âyân -Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular-, (Seçme, Tercüme ve Değerlendirme: Ali Sevim), TTK, Ankara 2011.
• Sümer, Faruk, “Oğuzlar”, DİA, XXXIII, İstanbul 2007, ss. 325-330. Sümer, Faruk, “Selçuklular (Büyük Selçuklular)”, DİA, XXXVI, İstanbul 2009, ss. 365-371.
• Sürer Eker, “Orta Asya’nın İrani Halkı Tacikler ve Bağımsızlığının 20. Yılında Tacikistan”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15, (Güz 2011), Ankara 2011, ss. 349-398.
• Şeşen, Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, (2. Baskı), TTK, Ankara 2001.
• Taşağıl, Ahmet, “Göktürkler”, Genel Türk Tarihi, I, Ankara 2002, ss. 653-710.
• Taşağıl, Ahmet, “Soğd”, DİA, XXXVII, İstanbul 2009, ss. 348-349.
• Togan, A. Z. Velidi, Karahanlılar (Ders Notları), 1966-1967.
• Togan, A. Z. Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019.
• Togan, A. Z., “Herat”, İA, MEB, V/I, s. 429-442. Tokan, Özgür, Büyük Selçuklular ve Irak Selçuklularında Dîvân-ı Âlâ, (Basılmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2015.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, (2. Baskı), Turan Neşriyat Yurdu, İstanbul 1969.
• Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), (Tercüme: Hrant D. Andreasyan), TTK, Ankara 2000.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, TTK Yayınları, Ankara 1988.
• Yınanç, M. H., “Çağrı Bey”, İA, MEB, III, ss. 324-328 Zahîreddîn Nişâbûrî, Selçûknâme, (Tashih ve Neşir: Mirzâ İsmail ‘Afşâr-Muhammed Ramazânî), İntişârat-ı Esâtîr, Tahran 1390.