Evaluation of the Treaty of Lausanne in terms of its provisions for the Kurds

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 2, 605 - 623, 03.06.2025

Fuat Uçar

Öz

After the successful conclusion of the War of Independence by the Turks, the Allies developed a new strategic plan. For this purpose, the Allies invited the governments of Ankara and Istanbul to negotiations with the note dated 27 October 1922 and the Lausanne Peace Conference was brought to the agenda in this way. With the abolition of the sultanate by the Turkish Grand National Assembly on 1 November 1922, the Ankara Government participated in the conference alone on behalf of the Turkish nation. At the Lausanne Peace Conference, among many other issues, the Mosul issue and the issue of minorities were also discussed. During the negotiations, there was no separate agenda item on Kurds and the word ‘Kurdistan’ was not discussed. In this way, the Kurdish issue was discussed indirectly within the scope of the minorities issue and the Mosul issue. While the minorities issue was resolved in favour of Turkey in line with the theses of the Turkish delegation, the solution reached on the Mosul issue regarding the Turkish-Iraqi border was to the detriment of Turkey. According to sources on the Kurds, among the Western states, Britain and France recognised the Lausanne Peace Treaty as a treaty that demarcated the borders of the Republic of Turkey. However, Britain and France are also recognised as countries that deny the Kurdish question. In most sources on Kurds, the Lausanne Peace Treaty is accepted as a political and legal basis for the establishment of the modern Turkish Republic, but it is also accepted as a treaty that divided the Kurdish geography. In this respect, the Lausanne Peace Treaty is characterised in Kurdish sources as a great disappointment as a treaty that prevented the establishment of ‘Kurdistan’ and made it impossible in the current status quo.

Anahtar Kelimeler

Lausanne Peace Treaty , Kurds , Minorities , Republic of Turkey

Lozan Antlaşması’nın Kürtlere Yönelik Hükümleri Açısından Değerlendirilmesi

Öz

Milli Mücadele’nin Türkler tarafından başarı ile sonuçlandırılmasından sonra Müttefikler yeni bir strateji planı geliştirmişlerdir. Bu amaçla Müttefikler, verdikleri 27 Ekim 1922 tarihli notayla Ankara ile İstanbul hükümetlerini görüşmelere davet etmişler ve Lozan Barış Konferansı da bu şekilde gündeme gelmiştir. TBMM’nin 1 Kasım 1922’de saltanatı kaldırmasıyla Ankara Hükümeti konferansa Türk milleti adına tek başına katılmıştır. Lozan Barış Konferansı’nda birçok konunun yanında Musul meselesi ile azınlıklar (ekalliyetler) meselesi de görüşülmüştür. Görüşmelerde Kürtlerle ilgili ayrı bir gündem maddesi açılmamış ve “Kürdistan” sözü de tartışma konusu yapılmamıştır. Bu şekilde Kürt sorunu azınlıklar meselesi ve Musul meselesi kapsamında dolaylı bir şekilde müzakere edilmiştir. Azınlıklar meselesi Türk Heyeti’nin tezleri doğrultusunda Türkiye’nin lehine yönelik çözülürken, Musul meselesi çerçevesinde Türkiye-Irak sınırına yönelik varılan çözüm ise Türkiye’nin aleyhine yönelik olmuştur. Kürtlerle ilgili kaynaklara göre Batılı devletlerden İngiltere ve Fransa Lozan Barış Antlaşması’nı Türkiye Cumhuriyeti’nin sınırlarını çizen bir antlaşma olarak kabul etmişlerdir. Buna karşın İngiltere ve Fransa aynı zamanda Kürt sorununu yadsıyan ülkeler olarak da kabul edilmiştir. Kürtlerle ilgili kaynakların çoğunda Lozan Barış Antlaşması, Modern Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun siyasi ve hukuki bir dayanağı olarak kabul edilmesine rağmen aynı zamanda Kürt coğrafyasını bölen bir antlaşma olarak da kabul edilmiştir. Bu açıdan Lozan Barış Antlaşması Kürtlerle ilgili kaynaklarda “Kürdistan”ın kurulmasını engelleyen ve mevcut statükoda imkânsız hale getiren bir antlaşma olarak büyük bir hayal kırıklığı olarak nitelendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Lozan Barış Antlaşması , Kürtler , Azınlıklar , Türkiye Cumhuriyeti

Kaynakça

• Ata, F. (2020). Süleymaniyeli Nemrut Mustafa Paşa bir işbirlikçinin portesi. Palet Yayınları.
• Atatürk, M. Kemal. (2015). Nutuk. N. Bayramoğlu, K. Güren (Ed.). Kaynak Yayınları.
• Ballı, R. (1991). Kürt dosyası. Cem Yayınevi.
• Başkaya, F. (2012). Paradigmanın iflası. Özgür Üniversite.
• Bayrak, M. (1994). Kürdoloji belgeleri. Özge Yayınları.
• Beşikçi, İ. (1990). Devletlerarası sömürge Kürdistan. Instıtut Kurde de Parıs.
• Beşikçi, İ. (1991). Bilim yöntemi. Yurt Kitap Yayın.
• Beşikçi, İ. (1992). Doğu Anadolu’nun düzeni sosyo-ekonomik ve etnik temeller-II. Yurt Kitap Yayın.
• Beşikçi, İ. (1993a). Bir aydın bir örgüt ve Kürt sorunu. Yurt Kitap Yayın.
• Beşikçi, İ. (1993b). Bilincin yükselişi. Yurt Kitap Yayın.
• Beşikçi, İ. (1993c). Kendini keşfeden ulus Kürtler. Yurt Kitap Yayın.
• Beşikçi, İsmail (1994), Kirletilen Kavramlar. Yurt Kitap Yayın.
• Beşikçi, İsmail (1998). Hayali Kürdistan’ın Dirilişi. Aram Yayınları.
• Bring, O. (1992). Kürdistan ve uluslararası yasalar. Stockholm Kürt konferansı (15-17 Mart1991). içinde (ss. 123 132). Doz Yayınları.
• Budak, M. (2020). Musul vilayeti ve Ankara antlaşması çerçevesinde İngiltere’nin Irak siyaseti, Kürtler ve Türkiye’ye etkisi. Yüzyıllık Sorun: Musul Vilayeti (Tarih, Toplum ve Siyaset). (Hzrl. Z. Kurşun, D. Hut). içinde (ss. 137-159). Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Cemal, H. (2003). Kürtler. Doğan Kitap.
• Ekinci, T. Z. (2011). Kürt siyasal hareketlerinin sınıfsal analizi. Sosyal Tarih Yayınları.
• Eraslan, C. (1997). Hamidiye alayları. İçinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 15, ss. 462-464). TDV Yayınları.
• Evsile, M. (2013). Birinci Türkiye büyük millet meclisi hükümetinin Kürt Politikası. History Studies, 5(3), 59-66.
• Goloğlu, M. (2006). Cumhuriyete doğru. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Karacan, A. N. (2022). Lozan. (Turgut, H, hzl.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kahraman, A. (2004). Kürt isyanları (tedip tenkil). Evrensel Basın Yayını.
• Kirişçi, K. & Wınrow, G. M. (2010). Kürt sorunu gelişimi ve etkileri. (Çev. A. Fethi). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kurubaş, E. (2004). Sevr-Lozan sürecinden 1950’lere Kürt Sorunun Uluslararası Boyutu ve Türkiye. (C. I). Nobel Yayıncılık.
• Kürt Sorunu Nasıl Çözülür? (1996). Nûbihar Yayınları.
• Kürt Sorunu Nasıl Çözülür? (2005). Haziran Yayıncılık.
• Leissner, M. L. (1992). Türkiye’deki Kürtler’ın durumu. Stockholm Kürt Konferansı (15-17 Mart 1991). Doz Yayınları.
• Natali, D. (2009). Kürtler ve devlet. (Çev. İ. Bingöl). Avesta Yayınları.
• Mango, A. J. (2014). Atatürk ve Kürtler. Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(4), 16-32.
• Mcdowall, D. (2004). Modern Kürt tarihi. (Çev. A. Domaniç). Doruk Yayıncılık.
• Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC). (1336/1920). Devre. 4, C. 1. (26 Şubat).
• Minorsky. (1992). Kürtler. Koral Yayınları.
• Mumcu, U. (1993). Kürt-İslam ayaklanması 1919-1925. Tekin Yayınevi.
• Olcay, O. (2018a). Sèvr antlaşmasına doğru. Kırmızı Kedi Yayınları. Oran, B. (2018b). 1919-1923: Kurtuluş Yılları. Türk Dış Politikası. B. Oran (Ed.). içinde (C. 1, ss. 97-110). İletişim Yayınları.
• Oran, B. (2018a). Lausanne Barış Antlaşması. Türk Dış Politikası. B. Oran (Ed.). içinde (C. 1, ss. 215-238). İletişim Yayınları.
• Oran, B. (1994). Lozan'ın ‘azınlıkların korunması’ bölümünü yeniden okurken. AÜSBF Dergisi. 49 (3), 283-301.
• Öke, M. K. (1992). Belgelerle Kürt-İngiliz ilişkilerinde Musul ve Kürdistan sorunu, 1918-1926. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Sever, M. (1992). Kürt sorunu aydınlarımız ne düşünüyor?, Cem Yayınevi.
• Şimşir, B. (2017). Kürtçülük-I 1787-1923. Bilgi yayınevi.
• Tan, A. (2009). Kürt sorunu. Timaş Yayınları.
• Tanilli, S. (1994). Kürt Gerçekliği’ni Tanımanın Anayasal ve Yasal Gerekleri Üstüne Bir Taslak.
• Toprak, Z. (2011a). Westphalia’dan Dersim’e Kürt Sorunu. Kürt Sorunu ve Devlet Tedip ve Tenkil Politikaları (1925 1947). (Drl.T. Yıldırım). Tarih Vakfı Yurt Yayınlan.
• Toprak, Z. (2011b). Cumhuriyet bürokrasisi ve toplum mühendisliği. Dersim Harekâtı ve Cumhuriyet Bürokrasisi (1936-1950). (Drl. T. Akekmekçi, M. Pervan). Tarih Vakfı Yurt Yayınlan.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMMZC). (1337/1921). Devre I, C. 9. (17 Mart).
• Yeni ve yakınçağda Kürt hareketi. (1991). (Çev. S. Balkan). Jina Nû Yayınları.
• Yıldız, H. (1990). Fransız belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul üçgeninde Kürdistan. Hêvîya Gel Yayınları.