Vardar Yeniceli Hayretî ve Bektaşi Kimliği

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 2, 115 - 127, 31.07.2025

Mehmet Temizkan

https://doi.org/10.47139/balted.1606092

Öz

Osmanlı Devleti'nin Rumeli’yi fethi, 14. yüzyılın ortalarında başlamıştır. Fethedilen bu topraklar üzerinde, gerek halk edebiyatı gerekse divan edebiyatı dairesine mensup şairler de yetişmiştir. Bunlardan biri olan Hayretî, Vardar Yeniceli bir divan şairidir. Balkan topraklarının 16. yüzyıldaki büyük temsilcilerinden biridir. Sehî, tezkiresinde “âşıkâne gazellerinin bulunduğunu” haber vermektedir. Latîfî Tezkiresi’nde divanının halk arasında rağbet bulduğu, hatta yöre insanlarının divanından fal baktıkları kayıtlıdır. Bu tespit, şairin halk nazarındaki itibarını göstermesi bakımından önemlidir. Kardeşi Yûsuf-ı Sîne-çâk gibi önce Gülşeniyye tarika-tına intisap etmiştir. Bir süre sonra da Bektaşilikte karar kılmıştır. Latîfî’de “derviş-meşrep” ve “caferî-mezhep” olduğu da ifade edilmektedir. Şair, Bektaşilikte karar kılmış olmasına rağmen, adı geçen tarikatın kendisinden önce şekillenmiş çerçevesinin dışına taşmıştır. Bektaşi şairlerden farklı olarak, divanını muhtelif yerlerinde “dört halife”yi “Çâr-Yâr” adıyla bir arada anmış ve yüceltmiştir. İlk üç halife için de birer methiye beyti kaleme almıştır. On iki imam övgüsü, muhabbeti ve bağlılığı Bektaşi şairlerle olan ortak yönlerinden biridir. Ancak, Bektaşi edebiyatının hâkim temalarından olan “Hak Muhammed Ali” ve “Muhammed Ali” inancını dile getiren bir beyit bile yazmamıştır. Aynı şekilde, “gürûh-ı nâcî” ve “efsaneleşmiş Miraç inancına da sahip olmadığı anlaşılmaktadır. Bunlar da, Bektaşi edebiyatının önemli ve tekrar edilen temaları arasındadır. Bu ve benzeri özellikleriyle kendine has bir “Bektaşi kimliği” ne sahip olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Hayretî , Bektaşilik , edebiyat , tema , kimlik

Hayretî and Bektaşi Identity from Vardar Yenice

Öz

The Ottoman conquest of Rumelia began in the mid-fourteenth century. On these conquered lands, poets belonging to both folk literature and divan literature were also raised. Hayretî, one of them, is a divan poet from Vardar Yenica. He is one of the great representatives of the Balkans in the sixteenth century. Sehî, in his tezkire, informs that “he has âşıkâne gazels”. Latîfî Tezkiresi also records that his divan was popular among the people, and that local people even used it to tell fortunes. This determination is important in terms of showing the poet's reputation in the eyes of the people. Like his brother Yûsuf-i Sîne-çâk, he was first initiated into the Gülşeniyye sect. After a while, he decided on Bektashism. Latîfî also states that he was a “dervish-sect” and “caferî-sect”. Although the poet decided on Bektashism, he went beyond the framework of the sect that had been shaped before him. Unlike the Bektashi poets, he mentioned and glorified the “dört halife” together with the name “Çâr-Yâr” in various parts of his divan. He also wrote a methiye couplet for the first three halife. His praise, love and devotion to the Twelve Imams is one of his commonalities with Bektashi poets. However, he didn't write a single couplet expressing the belief in “Hak Muhammad Ali” and “Muhammad Ali”, which are dominant themes of Bektashi literature. Likewise, it is understood that he did not have the belief in “gürûh-ı nâcî” and “the legendary Miraç”. These, too, are the forerunners of Bektashi literature.

Anahtar Kelimeler

Hayretî , Bektashism , literature , theme , identity

Kaynakça

• Akgün, A. (2022). Balkan Türkleri Edebiyat Tarihinde Klasik Döneme Dair Bir Derkenar. Şerife Yalçınkaya, İlyas Yazar (Ed.ler), Akademide Nezaket Üslubu Prof. Dr. İlhan Genç Armağanı içinde (s. 635-644). Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Aslanoğlu, İ. (1984). Pir Sultan Abdallar. İstanbul: Derman Yayınları.
• Atalay, B. (1991). Bektaşilik ve Edebiyatı. İstanbul: Ant Yayınları.
• Birdoğan, N. (1991). Şah İsmail Hatai. İstanbul: Can Yayınları.
• Fığlalı, E. R. (1998). İmam Ali. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (1985). Mesnevî ve Şerhi. İstanbul: Millî Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları.
• Hayretî. (1981). Divan. Mehmed Çavuşoğlu, M. Ali Tanyeri (Haz.). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Karahan, A. (1996). Fuzulî (Muhiti, Hayatı ve Şahsiyeti). İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Latîfî Tezkiresi (1990). Mustafa İsen (Haz.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Temizkan, M. (2011). Bektaşi Edebiyatının İkinci Dönemindeki Hâkim Temalar. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî, 59, 325-340.