Türk Boğazları’nın Hukukî Statüsü : Sevr ve Lozan’dan Montrö’ye Geçiş

Yıl 2013, Cilt: 15 Sayı: 2, 123 - 169, 01.12.2013

Sami Doğru

Öz

Asya ile Avrupa’yı coğrafi olarak ayırmasına rağmen siyasi olarak
birbirine bağlayan ve Karadeniz havzası devletlerinin ana deniz giriş-çıkış
kapısı
1
olan Türk Boğazları’nın hukuki rejimi tarihten bu yana Türkiye’nin
özenle oluşturmak zorunda olduğu en önemli dış politika sorunlarından
birini oluşturmuştur2
.Tarih boyunca Türk Boğazları, diğer devletleri de
yakından ilgilendiren bir sorun olmuştur3
. Bu nedenle de bu boğazlardan
geçiş rejimi siyasal durumlara bağlı olarak belirlenmiştir4
.Bu kapsamda,
Türk Boğazları’nın 20 Temmuz1936 tarihli Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile
belirlenen günümüzdeki rejimini gereği gibi değerlendirmek için, I. Dünya
Savaşı sonunda yenik düşmüş Osmanlı İmparatorluğu’na kabul ettirilmek
istenen 20 Ağustos 1920 tarihli Sevr Andlaşması ile Milli Mücadele
sonrasında imzalanan 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Barış Andlaşması’na
ek Lozan Boğazlar Sözleşmesi’nin ilgili hükümlerini iyi bilmek gerekmek
tedir. Esasen, Atatürk’ün ifadesiyle “Türk Milleti aleyhine asırlardan beri
hazırlanmış ve Sevr’le tamamlandığı zannedilmiş büyük bir suikastın sonunu
ifade eden Lozan Barış Andlaşması”5
Boğazlar’ın bugünkü hukuki rejimine
giden yolu da hazırlamış olması bakımından önem arz etmektedir.

Kaynakça

• Armaoğlu, Fahir: 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, 1914-1990, Cilt I, 7. Baskı, (Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları), Ankara 1992.
• Başeren, Sertaç Hami: Uluslararası Hukukta Devletlerin Münferiden Kuvvet Kullanmalarının Sınırları, Ankara 2003.
• Bayur, Yusuf Hikmet: Türkiye Devletinin Dış Siyasası, İ(Ü Yayınları: 59), İstanbul 1942.
• Bilsel, Cemil: Lozan, Cilt II, (Ahmet İhsan Matbaası), 1933.
• Bostan, İdris/Kurumahmut, Ali: Haritalar ve Coğrafya Eserlerine Göre Ege Denizi ve Ege Adaları, Ankara 2003.
• Erim, Nihat: Devletler Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C.I (Osmanlı İmparatorluğu Antlaşmaları), (AÜHF Yayını), Ankara 1953.
• Erkin, Feridun Cemal: Türk Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Ankara 1968.
• Graves, P. Philip: İngilizler ve Türkler, Osmanlı’dan Günümüze Türkİngiliz İlişkileri (1789-1939), Yılmaz Tezkan (çev.), (21. Yüzyıl Yayınları), Ankara 1999.
• Gündüz, Aslan: Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Teşkilatlar Hakkında Temel Belgeler, 4. B., İstanbul 2000.
• İnan, Yüksel: Türk Boğazlarının Siyasal ve Hukuksal Rejimi, Ankara 1995.
• Kurumahmut, Ali: Montrö Sözleşmesi, Türk Boğazları ve Karadeniz, (TÜDAV Yayınları, No: 26), İstanbul 2006.
• Kutluk, Deniz: Deniz Hukukunda Zararsız Geçiş ve Transit Geçiş Hakları, Ankara 1987.
• ___________: Hazar Kafkas Petrolleri, Türk Boğazları, Çevresel Tehdit, İstanbul 2003.
• Kürkçüoğlu, Ömer: Türk-İngiliz İlişkileri, (AÜSBF Yayınları), Ankara 1978.
• Meray, Seha L.: Devletler Hukukuna Giriş, Cilt I, (AÜSBF Yayınları), 1968.
• Meray, Seha L. (çev.): Lozan Barış Konferansı: Tutanaklar, Belgeler, Takım II, C. 2, (AÜSBF Yayınları, No: 348), 1973.
• ____________: Lozan Barış Konferansı: Tutanaklar, Belgeler, Takım I, C. 1, Kitap 1, (AÜSBF Yayınları No: 348), 1973.
• Meray, Seha L./Olcay, Osman (çev.): Osmanlı İmparatorluğunun Çöküş Belgeleri (Mondros Bırakışması, Sevr Anlaşması, İlgili Belgeler), Ankara 1977.
• ____________: Montreux Boğazlar Konferansı, Tutanaklar, Belgeler, (AÜSBF Yayınları, No: 390), Ankara 1976.
• Nutuk, (http://www.niğde.edu.tr/ckfinder_portal/userfiles/files/NUTUK. pdf) (et:15. 12.2013)
• Olcay, Osman: Sevres Andlaşmasına Doğru (Çeşitli Konferans ve Toplantıların Tutanakları ve Bunlara İlişkin Belgeler), (AÜSBF Yayınları No: 455), Ankara 1981.
• Pazarcı, Hüseyin: Uluslararası Hukuk Dersleri, K. II, 8. B., Ankara 2005. ___________: Doğu Ege Adalarının Askerden Arındırılmış Statüsü, 2. Baskı, Ankara 1992.
• Sur, Melda: Uluslararası Hukukun Esasları, 7. B., İstanbul 2013.
• Toluner, Sevin: Milletlerarası Hukuk Dersleri, 4.B., İstanbul 1996.
• ___________: Limni Adasının Hukuki Statüsü ve Montreux Boğazlar Konvansiyonu, İstanbul 1987.
• Uluslararası Boğazlardan Geçiş ve Türk Boğazları’nın Hukuki Statüsü, Harp Akademileri Basım Evi, İstanbul 1996.
• Yalçın, Durmuş ve et. al.: Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, C. I, (AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi), Ankara 2012.
• Yel, Selma: Değişen Dünya Şartlarında Karadeniz ve Boğazlar Meselesi (1923-2008), (AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi), Ankara 2009.
• Doğru, Sami: Uluslararası Hukukta Seyrüsefer Serbestliği ve Deniz Güvenliği, (Basılmamış Doktora Tezi, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), 2008.
• Karakaya, Selahattin: Montreux Boğazlar Sözleşmesi ve Türk Boğazlarında Geçiş Rejimi, (Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), 2007.
• Makaleler
• Akbıyık, Yaşar: “Türk’ü İmha Planı”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, C. I, (Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2012), s. 206-214.
• Armaoğlu, Fahir: “Tarihi Perspektif İçinde Misak-ı Milli’nin Değerlendirilmesi”, Misak-ı Milli ve Türk Dış Politikasında Musul, Kerkük ve Erbil Meselesi Sempozyumu Bildirileri (28 Ocak 2997), B. 2, (AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2012), s. 5-17.
• Baykal, Ferit Hakan: “Günümüzde Deniz Ulaşımındaki Gelişmelerin Işığında Türk Boğazlarının Hukuki Rejiminin Değerlendirilmesi ve Milletlerarası Hukukta Genel Olarak Kabul Görmüş Diğer Boğazlardan Geçiş Rejimleri ile Kıyaslanması”, (Marmara Denizi 2000 Sempozyumu Bildiriler Kitabı, B. Öztürk, M. Kadıoğlu ve H. Öztürk (ed.), TÜDAV Yayın No: 5), s. 30-38.
• Berber, Şarika Gedikli: “Lozan Antlaşması Perspektifinden Türk Boğazları Meselesine Bakış”, (Kastamonu Eğitim Dergisi, Ekim 2006, C. 14 No: 2), s. 617-628.
• Bostan, İdris: “Osmanlı İmparatorluğu Döneminde İstanbul Boğazında Geçişin Tâbi Olduğu Kurallar,” (Marmara Denizi 2000 Sempozyumu Bildiriler Kitabı, B. Öztürk, M. Kadıoğlu ve H. Öztürk (ed.), TÜDAV Yayın No: 5), s. 1-9.
• Caşın, Mesut Hakkı: “Dünya Deniz Ulaşımında Marmara Denizi ve Türk Boğazlarının XXI. Yüzyılda Değişen Stratejik Vizyonu”, (Marmara Denizi 2000 Sempozyumu Bildiriler Kitabı, B. Öztürk, M. Kadıoğlu ve H. Öztürk (ed.), TÜDAV Yayın No: 5), s. 112-136.
• Güneş, Şule: “Türk Boğazları”, (ODTÜ Gelişme Dergisi, 34 (Aralık), 2007), s. 217-250.
• Orakçı, Salih: “General Directorate Of Coastal Safety And Salvage Administration”, (The Turkish Starits, Maritime Safety, Legal and Environmental Aspects, Nilüfer Oral and Bayram Öztork (ed.), Türkish Marine Research Foundation, Publication Number 25, İstanbul 2006), s. 52-66.
• Oran, Baskın: “Dönemin Bilançosu”, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C. I, (İletişim Yayınları, İstanbul 2001), s. 97-109.
• __________: “Sevr Barış Andlaşması”, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C. I, (İletişim Yayınları, İstanbul 2001), s. 113-138.
• Özersay, Kudret: “Montreux Boğazlar Sözleşmesi”, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C.I, (İletişim Yayınları, İstanbul 2001), s. 370-384.
• Pazarcı, Hüseyin: “Boğazlar Rejimine İlişkin Türk Dış Politikası ve Karşılaşılan Kimi Sorunlar”, (Prof. Dr. Ernst Hirsch’in Hatırasına Armağan (1902-1985), Ankara 1986), s. 849-880.
• Soysal, İsmail: “Türk Boğazları ve 1936 Monteux Sözleşmesi”, (Boğazlardan Geçiş Güvenliği ve Montreux Sözleşmesi, İstanbul 1994), s. 1-7.
• Tellal, Erel: “Sovyetlerle İlişkiler”, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C. I, (İletişim Yayınları, İstanbul 2001), s. 155-177.
• Toluner, Sevin: “Boğazlardan geçiş ve Türkiye’nin Yetkileri”, (Boğazlardan Geçiş Güvenliği ve Montreux Sözleşmesi, İstanbul 1994), s. 10-20.
• “Türk Boğazları”, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı (http://www.mfa. gov.tr/turk-bogazlari.tr.mfa) (et. 25. 12. 2013)