DOĞA OLAYLARINI ANLATAN OLUŞ EYLEMLERİNİN CÜMLELERİNDE ÖGE EKLEME, ÖGE ÇIKARMA, ÖGE DEĞİŞTİRME OLAYLARI

Yıl 2020, Cilt: 14 Sayı: 27, 65 - 74, 30.11.2020

Kerime Üstünova

Öz

Öge ekleme, öge çıkarma, öge değiştirme, öge silme adı verilen dil olaylarının doğa olaylarını anlatan eylemlerin kurduğu cümlelerde gerçekleşip gerçekleşmeyişi, oluş eylemlerinin özelliklerini belirlemede ölçüt olarak kullanılabilir. a. Doğa olaylarını anlatan bir değerli / istemli oluş eyleminin kuracağı cümleye zorunlu öge olarak yalnız özne girer. Ancak bu özne; hareketi yapan, yapılan işi algılayan, eylemin bilincinde olan, gerçek, canlı bir özne değildir. Oluş eylemi, bir ögeye yükleyebileceği etkileyici güce sahip olmayan geçişsiz eylemdir. Çatı değişikliği gerçekleşmediğinden öge ekleme, öge çıkarma, öge değiştirme, öge silme olayları söz konusu olamaz bir istemli oluş eyleminin kurduğu cümlede. b. Doğa olaylarını anlatan iki istemli oluş eylemi de nitelikleri bakımından tek istemli oluş eylemine benzer. Tek farkı; {-DIr}, {-t}, {-Ar}, {-Ir}, {-r} yaptırım eklerinin getirilmesiyle isteminin ikiye çıkması ve kurulan cümleye olan öznenin yanı sıra olduran öznenin zorunlu öge olarak yerleştirilmesi, bunun sonucunda öge ekleme ve öge değiştirme olaylarının gerçekleşmesidir. Bazı iki istemli oluş eylemlerinin farklı yanı ise yaptırım ekleriyle yaptırımlı çatıya geçmenin yanı sıra {-l} ekiyle de biçimsel olarak edilgen çatıya geçişidir. Eylemin oldurgan nitelikli olan yapı, edilgen çatı görünümü, cümleye girecek öge tasavvurunda yönlendirici olur. Çatı değişikliğine bağlı olarak hem öge çıkarma hem öge ekleme olayları gerçekleşmiş gözükse de doğa olayı değişmez.

Anahtar Kelimeler

oluş eylemi, çatı, öge ekleme

Kaynakça

• KARPUZ, Hacı Ömer (2009). “Türkiye Türkçesindeki Eylem Çatılarının Yeniden Yapılandırılması ve Yeni Terim Önerileri”, Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu (25-27 Nisan 2007), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, s. 651-656.
• KOŞANER, Özgün (2005). Türkçede Dönüşlü Yapıların Biçim-Sözdizimsel Özelliği, (Basılmamış yüksek lisans tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Genel Dilbilim Ana Bilim Dalı.
• ÖZÖNDER BARUTÇU, Sema (2011). “Türk Dilinde Fiil ve Fiil Çekimi”, Türk Gramerinin Sorunları II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 2, s. 56-64.
• ÖZTÜRK, Bilge (2014). “Türkçede Nesne Belirtme ve Nesne Yükleme: Türkçe Sözlü Söylem Üzerine Bir Uygulama”, JASSS The Journal of Academic Social Science Studies, S. 24, s. 411-420.
• SEBZECİOĞLU, Turgay (2011). “Türkçede Özne Yükleme”, Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 8: 1, s. 15-40.