Seyahatname Çevirilerinde Yanmetin Olgusu

Yıl 2019, Cilt: 7 Sayı: 2, 383 - 407, 31.12.2019

Nurhan Baş

Öz

Bu makalenin amacı, Osmanlı Devleti’ne gerçekleştirilen gezilere ilişkin seyahatnamelerin Almancadan Türkçeye yapılmış olan çevirilerini Genette (2016)’in yanmetin kavramı bağlamında irdelemektir. Bu seyahatname çevirileri 1960–2017 yılları arasında yayınlanmıştır. Temel alınan bütünce 16 farklı seyahatnameye ait 34 çeviri sürümü içermektedir. Seyahatname, yanmetin ve çeviri ilişkisine değinildikten sonra sözü edilen seyahatname sürümlerinin yıllara göre dağılımı gösterilmiştir. Seyahatname çevirileri erek kültür dizgesinin bir parçası olduğundan, bu çeviri kitaplardaki iç metinler, erek okurların çeviri metni nasıl okumaları gerektiği ve kendilerini nelerin beklediği konusunda aracılık etmektedir. Böylelikle bu iç metinler, okurların olası ihtiyaçlarını karşılamak üzere ve erek kültürün koşullarına göre üretilmektedir. Örneklerle bu iç metinler aracılığıyla erek okurla nasıl bağ kurulduğu gösterilmiştir. Bu çalışmada ayrıca, belli başlı iç metin türlerinin niceliksel ve niteliksel incelemesiyle çeviri olgusu, çevirinin amacı, çevirmenin görünürlüğü/görünmezliği, yayınevlerinin çeviri politikası, çeviriyi etkileyen etmenler vb. konularda bilgiler sunmak amaçlanmıştır. Toplanan veriler, iç metinlerin bir yandan erek okurların olası ihtiyaçlarına göre şekillenebildiğini gösterirken diğer yandan erek kültür dizgesinin bazı ideolojik dinamiklerine hizmet edebildiğine işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

seyahatname çevirisi, yanmetin, iç metin, Moltke, seyahatname

The phenomenon of paratexts in translations of travel books

Öz

This study aims to analyse Turkish translations of German travelogues about trips to the Ottoman Empire within the framework of Genette’s (2016) concept of paratexts. These translations of travelogues were published between the years 1960-2017. The corpus of the study includes 34 translated versions of 16 different travelogues. After giving a brief overview of the relationship among travelogues, paratexts and translation, the distribution of different versions according to years are displayed. Since travel books are a part of the target cultural system, paratexts within these translations are guides to target readers for reading translation; target readers also know what is inherent in these translations thanks to these paratexts. Thus, these paratexts are produced according to the conditions of the target culture in order to meet the needs of the readers. Examples display how a bond is created with the target reader via these paratexts. This study also aims to suggest information about the phenomena of translation, the aim of the translation, visibility/invisibility of the translator, translation policies of the publisher, conditions affecting the process of translation, and such through using the qualitative and quantitative analysis of the main paratexts. Collected data display that paratexts are shaped according to the needs of the target readers and these paratexts may be used for ideological dynamics of the target cultural system.

Anahtar Kelimeler

translation of travel books, paratexts, peritexts, Moltke, travel book

Kaynakça

• Akpınar, Turgut (1997): “Almanların Marco Polo’su Schiltberger (1380–1440) ve Eseri”, Schiltberger, Johannes: Türkler ve Tatarlar Arasında (1394–1427), s. 16–22.
• Anadol, Çağatay (2017): “Türkçe Basım İçin Sunuş”, Seetzen, Ulrich Jasper: İstanbul Günlükleri, 12 Aralık 1802 – 22 Haziran 1803, çevirmen Türkis Noyan, İstanbul, Kitap Yayınevi.
• Ataç, Nurullah (1999): “Tercümeye Dair”, [Tercüme; 1, 19411, s. 505–507], hazırlayan Yağcı, Öner: Cumhuriyet Dönemi Edebiyat Çevirileri Seçkisi, Ankara, Kültür Bakanlığı, s. 15–17.
• Barth, Heinrich (2017): Heinrich Barth Seyahatnamesi, Trabzon’dan Üsküdar’a Yolculuk 1858, çevirmen Selma Türkis Noyan, İstanbul, Kitap Yayınevi.
• Baş, Nurhan (2018): “Die Spuren der Übersetzerin bei der Übersetzung der Beschreibung der Reisen des Reinhold Lubenau ins Türkische”, Diyalog, 2, s. 201–215.
• Beydilli, Kemal (2007): “Önsöz, Stephan Gerlach Türkiye Günlüğü (1573–1578)”, Gerlach, Stephan: Türkiye Günlüğü, 1573–1576, çevirmen Türkis Noyan, İstanbul, Kitap Yayınevi, s. 17–43.
• BTNK (1939): Birinci Türk Neşriyat Kongresi, Raporlar, Teklifler, Müzakere Zabıtları. Ankara, Maarif Vekilliği.
• Dernschwam, Hans (1992): İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü, çevirmen Yaşar Önen, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Genette, Gérard (20166): Paratexte, Das Buch vom Beiwerk des Buches, (20011), çevirmen Dieter Hornig, [1987], Frankfurt, Suhrkamp.
• Gül, Kemal Vehbi (1967): “Helmuth Graf von Moltke”, von Moltke, Helmuth: Türkiye Mektupları, s. 3–23.
• Kansu-Yetkiner, Neslihan/ Oktar, Lütfiye (2012): “Hayri Potur vs. Harry Potter: A Paratextual Analysis of Glocalization in Turkish”, Gil-Bardaji, Anna / Orero, Pilar / Rovira-Esteva (Eds): Translation Peripheries, Paratextual Elements in Translation, Bern / Berlin / Bruxelles / Frankfurt am Main / New York / Oxford / Wien, Peter Lang.
• Koş, Ayşenaz (2007). “Analysis of the paratexts of Simone de Beauvoir’s works in Turkish”, A. Pym, & A. Perekrestenko (Eds.): Translation research projects I, Taragona: Intercultural Studies Group, s. 59-68.
• Kovala, Urpo (1996): “Translations, Paratextual Mediation and Ideological Closure”, Target, 8/1. Amsterdam, John Benjamins, s.119–147.
• Minorsky, Viladimir ve Bois, Thomas (2008): Kürt Milliyetçiliği, İstanbul, Örgün Yayınevi.
• Moltke, Helmuth von (1967): Türkiye Mektupları, çevirmen Kemal Vehbi Gül, İstanbul, Varlık Yayınları.
• Moltke, Helmuth von (2010): Kürdistan Dağlarından, çevirmen E. Karahan/ Nurer Uğurlu, İstanbul, Örgün Yayınevi.
• Noyan, Selma Türkis (2004): “Çevirmenin Notu”, Schweigger, Salomon: Sultanlar Kentine Yolculuk, 1578–1581, çevirmen Selma Türkis Noyan, İstanbul, Kitap Yayınevi, s. 9.
• Örs, Hayrullah (1960): “Çevirenin Önsözü”, von Moltke, Helmuth: Türkiye’deki Durum ve Olaylar Üzerine Mektuplar, Ankara, Türk Tarih Basımevi, s. VII–XIX.
• Schiltberger, Johannes (1997): Türkler ve Tatarlar Arasında (1394–1427), 3. baskı, 1. baskı 1995, çevirmen Turgut Akpınar, İstanbul, İletişim Yayınları.
• Schlemmer, Ulrich (Hg.) (1983): “Einführung”, Schiltberger, Johannes: Als Sklave im Osmanischem Reich und bei den Tataren: 1394–1427), çevirmen Ulrich Schlemmer, Stuttgart, Thienemanns, s. 13–37.
• Stein, Heidi (2004): “Türkçe Baskıya Önsöz”, Schweigger, Salomon: Sultanlar Kentine Yolculuk, 1578–1581, çevirmen Türkis Noyan, İstanbul, Kitap Yayınevi, s. 11–13.
• Tahir Gürçağlar, Şehnaz (2005): Kapılar, Çeviri Tarihine Yaklaşımlar, İstanbul, Scala Yayıncılık.
• Talun İnce, Ayalp (2008): “Hans Dernschwam’ın İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü’ndeki Türk İmajı Üzerine Bir İnceleme”, Türkbilig 15, s. 110–125.
• Tuncel, Bedrettin (1999): “Tercüme Meselesi”, [Tercüme; 1, 19401, s. 79–82], hazırlayan Yağcı, Öner: Cumhuriyet Dönemi Edebiyat Çevirileri Seçkisi, Ankara, Kültür Bakanlığı, s. 3–6.
• Uğurlu, Nurer (2010): “Gravürler”, von Moltke, Helmuth: Kürdistan Dağlarından, s. 24–26.
• Uğurlu, Nurer (2010): “Helmuth von Moltke Türkiye’de”, von Moltke, Helmuth: Kürdistan Dağlarından, s. 14–23.
• Üçel-Aybet, Gülgün (2010): Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699), 4. baskı, 1. baskı 2003, İstanbul, İletişim Yayıncılık.
• Ülken, Hilmi Ziya (1948): Millet ve Tarih Şuuru, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Vural Kara, Sergül (2005): Übersetzungsvergleich für das Sprachenpaar Deutsch-Türkisch, Frankfurt am Main/ Berlin/ Bern, Peter Lang.
• Werner, Adam (2011): Padişahın Huzurunda, Elçilik Günlüğü, 1616-1618, çevirmen Türkis Noyan, İstanbul, Kitap Yayınevi.
• Yayıncının Notu (2002): Albertus Bobovius, Topkapı Sarayı’nda Yaşam, çevirmen Ali Berktay, İstanbul, Kitap Yayınevi, s. 11.
• Yayıncının Notu (2003): Heberer, Michael: Osmanlıda Bir Köle, Brettenli Michael Heberer’in Anıları, 1585–1588, çevirmen Türkis Noyan, İstanbul, Kitap Yayınevi, s. 6.
• Yayıncının Notu (2011): Werner, Adam: Padişahın Huzurunda, Elçilik Günlüğü, 1616-1618, s. 7.
• Ağaoğlu, Bülent (1981): Türkiye Seyahatnameler Kaynakçası, İstanbul. https://www.anatoliajournal.com/atad/depo/bilgibankasi/bulent_062.pdf (Erişim tarihi: 22.08.2019) TDK (2019): http://sozluk.gov.tr/ (Erişim tarihi: 22.08.2019)