AESTHETIC AND POLITICAL PRACTICES IN CENTRAL ASIAN TURKISH SOCIETIES: ART, POWER AND IDENTITY CONSTRUCTION

Yıl 2024, Sayı: PROF. DR. EŞREF BUHARALI ÖZEL SAYISI, 393 - 408, 24.11.2024

Sezgin Elbay

https://doi.org/10.53718/gttad.1549266

Öz

This study investigates the historical interplay between aesthetics and political practices in Central Asian Turkic societies. It particularly focuses on how the Huns, Göktürks, and Uighur Turkic communities utilized art and aesthetics to symbolize political power and construct social identity. The findings illustrate that aesthetic practices were not solely expressions of artistic creativity but also served as representations of political authority and as strategic instruments for the consolidation of social order. In this context, the study examines the role of aesthetic elements such as stone inscriptions, architectural structures, and religious symbols in glorifying and legitimizing political power within Central Asian Turkic societies. The principal aim of this research is to elucidate how aesthetics and political practices co-evolved in these societies and to assess the implications of this co-evolution for social identity construction. The study also explores how art was employed as a political language, extending beyond its function as a mere vehicle for aesthetic expression. The impact of the nomadic lifestyle on art and aesthetics is further analyzed, with particular emphasis on the functional integration of artistic traditions, especially in metalworking and portable art. The research also evaluates the influence of religious beliefs such as Tengrism, Manichaeism, and Buddhism on aesthetic practices, with a specific focus on how aesthetic elements in Göktürk and Uighur inscriptions reinforced political authority. These artistic works are interpreted as propaganda tools, consolidating rulers' power and authority while also serving as visual and symbolic narratives that shaped social identity. A qualitative research methodology was adopted, with document analysis as the primary method. Historical documents, including Göktürk inscriptions, architectural structures, and other relevant artifacts, were meticulously examined to provide a comprehensive analysis of the development of aesthetic and political practices within their historical context. Conceptual analysis was employed to examine the relationships between key concepts such as aesthetics, power, and identity construction. The analysis particularly focused on the role of aesthetic practices in representing political authority and shaping social identity within the social, religious, and cultural frameworks of the time. To facilitate collective evaluation, the findings are presented in tabular form, concretizing the relationship between aesthetic elements, political authority, and social structure. This demonstrates that art functioned not merely as a form of aesthetic expression, but as a socio-political tool integral to the reinforcement of social structures and political order. In conclusion, this study offers a comprehensive analysis of how aesthetic and political practices were interwoven in Central Asian Turkic societies and examines the impact of this integration on social structures. Aesthetic practices were employed as strategic tools for the consolidation of political power and the formation of social identities. The findings reveal that art and aesthetics in these societies were not merely processes of individual creation but functioned as mechanisms to strengthen social structures and reinforce political order.

Anahtar Kelimeler

central asian Türkish societies, aesthetic, political practicies

ORTA ASYA TÜRK TOPLUMLARINDA ESTETİK VE SİYASİ PRATİKLER: SANAT, İKTİDAR VE KİMLİK İNŞASI

Öz

Bu çalışma, Orta Asya Türk toplumlarında estetik ve siyasi pratiklerin tarihsel süreçteki ilişkisini incelemektedir. Çalışmada Hun, Göktürk ve Uygur Türk topluluklarının sanat ve estetiği, siyasi iktidarın temsili ve toplumsal kimlik inşasında nasıl kullandığına odaklanılmıştır. Çalışma, estetik pratiklerin yalnızca sanatsal birer ifade aracı olmayıp, aynı zamanda siyasi gücün bir temsili ve toplumsal düzenin pekiştirilmesi için kullanılan stratejik unsurlar olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda, taş yazıtlar, mimari yapılar ve dini semboller gibi estetik ögelerin, Orta Asya Türk toplumlarının siyasi otoriteyi yüceltmek ve meşrulaştırmak amacıyla nasıl işlev gördüğü ele alınmıştır. Dolayısıyla çalışmanın temel amacı, Orta Asya Türk toplumlarında estetik ile siyasi pratiklerin nasıl bir arada geliştiğini ve bu süreçlerin toplumsal kimlik üzerindeki etkilerini ortaya koymaktır. Bu kapsamda, sanatın bir estetik ifade aracı olmanın ötesinde, siyasi bir dil olarak nasıl kullanıldığı incelenmiştir. Ayrıca Türk-göçebe yaşam tarzının sanat ve estetik üzerindeki etkisi de çalışmada ele alınmış; özellikle metal işçiliği ve taşınabilir sanatın, Orta Asya Türk toplumlarının estetik anlayışının işlevsellik ile nasıl iç içe geçtiği analiz edilmiştir. Çalışma kapsamında, Göktanrı inancı, Maniheizm ve Budizm gibi dini inançların estetik pratikler üzerindeki etkisi de değerlendirilmiştir. Özellikle Göktürk ve Uygur Yazıtlarında, sanatsal ve estetik unsurların, siyasi otoriteyi pekiştiren araçlar olarak nasıl kullanıldığı incelenmiştir. Çünkü sanat eserleri, hükümdarların güç ve otoritesini halk üzerinde pekiştiren propaganda araçları olarak işlev görmüştür. Bu eserler, aynı zamanda toplumsal kimliği şekillendiren görsel ve sembolik anlatılar olarak değerlendirilmiştir. Çalışmada nitel araştırma yöntemi kullanılarak tarihi olaylar ve estetik pratiklerin incelenmesi amaçlanmıştır. Çalışmada özellikle doküman analizi yöntemi tercih edilmiştir. Göktürk Yazıtları, mimari yapılar, sanat eserleri ve döneme ait diğer tarihi belgeler incelenmiş; estetik ve siyasi pratiklerin tarihsel bağlamdaki gelişimi üzerine analiz yapılmıştır. Bulguların değerlendirilmesinde kavramsal çözümleme tekniği kullanılmış; estetik, iktidar ve kimlik inşası gibi kavramlar arasındaki ilişki ele alınmıştır. Özellikle estetik pratiklerin siyasi otoriteyi temsil etme ve toplumsal kimliği şekillendirme süreçlerindeki rolü, dönemin sosyal, dini ve kültürel yapıları ile ilişkilendirilerek analiz edilmiştir. Ulaşılan bulgular, toplu bir değerlendirme sunmak amacıyla tablo şeklinde düzenlenmiş; estetik unsurların siyasi otorite ve toplumsal yapı ile olan ilişkisi somutlaştırılmıştır. Bu şekilde, sanatın sadece estetik bir ifade biçimi değil, aynı zamanda toplumsal ve siyasi bir araç olarak işlev gördüğü ortaya konulmuştur. Sonuç olarak Orta Asya Türk toplumlarında estetik ve siyasi pratiklerin birbiriyle bütünleştiği ve bu bütünleşmenin toplumsal yapılar üzerinde etkileri olduğu söylenebilir. Estetik pratikler, bu toplumların siyasi gücünü ve toplumsal kimliklerini güçlendirmek için stratejik birer araç olarak kullanılmıştır. Çalışmanın sonuçları Orta Asya Türk toplumlarındaki estetik ve sanatın, yalnızca bireysel yaratım süreci olmadığını, aynı zamanda toplumsal yapıları ve siyasi düzeni pekiştiren bir işlev gördüğünü ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

orta asya Türk toplumları, estetik pratikler, siyasi pratikler

Kaynakça

• ALP, Kafiye Özlem, “Anadolu ve Orta Asya Türk Kültüründe Bitki Sembolleri”, Sanat Sokağı Kültür ve Sanat Dergisi, 1, 2006, ss. 1-3.
• AL-SHAMMARI, Mohammad Khalid Ibrahim, “The Arab-Islamic Dialogue with Eastern Europe and Its Impacts through the Journey of Abu Hamed Al-Garnaty”, Al-Ameed Journal, 1/1-2, 2012, ss. 439-466. ARIK, Rüçhan Orhan, Orta Asya Mimarlık Mirasımızdan İzlenimler/Impressions from Our Architectural Heritage in Central Asia, TİKA Yayını, Ankara 1994.
• ARSEVEN, Celal Esat, Türk Sanatı Tarihi, C. I-III, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1955.
• ASLANAPA, Oktay, Türk Sanatı: Başlangıcından Büyük Selçukluların Sonuna Kadar, C. I-II, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1972.
• BARTHOLD, Vasily Vladimirovich, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, KB Yayınları, İstanbul 1975.
• BECKWITH, Christopher I., “The Pronunciation, Origin, and Meaning of A-shih-na in Early Old Turkic”, Ed. O. Karatay, I. Zimonyi, Central Eurasia in the Middle Ages: Studies in Honour of Peter B. Golden, Harrassowitz Verlag, 2016, ss. 39-46.
• BERKLİ, Yeliz, “Uygur Resim Sanatının Üslup Özellikleri”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10/45, 2010, ss. 155-166.
• CHRISTIAN, David, “Turkic Empires of the East”, in A History of Russia, Central Asia and Mongolia, C. 1, Malden, MA, 1998, ss. 247-276.
• ÇORUHLU, Yaşar, İç Asya Kurganlarından Çıkarılan Halı ve Dokuma Materyallerinin Anadolu Türk Halı ve Dokuma Sanatları Bakımından Önemi, Lale Yayınları, İstanbul 2015.
• ÇORUHLU, Yaşar, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2020. DENIZ, Bilgehan, “Türk ve Türkistan (Orta Asya)-Türk Sanatına Dair Düşünceler”, Türkoloji, 67, 2014, ss. 66-75.
• EKREM, Erkin, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Kavimleri (M.Ö. 214-318), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1995.
• ELIADE, Mircea, İmgeler ve Simgeler, çev. M. A. Kılıçbay, Doğu Batı Yayınları, Ankara 2022.
• ERKOÇ, Hayrettin İhsan, “Çin ve Tibet Kaynaklarına Göre Gök Türk Mitleri”, Belleten, 82/293, 2018, ss. 51-82.
• GLAUDINOV, Baurzhan, et al., The Artistic Culture of Central Asia and Azerbaijan in the 9th–15th Centuries: V. IV. Architecture, International Institute for Central Asian Studies, 2013.
• GOLDEN, Peter B., Central Asia in World History, Oxford University Press, England, 2011a.
• GOLDEN, Peter B., “Ethnogenesis in the Tribal Zone: The Shaping of the Turkss.” Ed. C. Hriban, Studies on the Peoples and Cultures of the Eurasian Steppes, Editura Academiei Române – Muzeul Brăilei Editura Istros, 2011b, ss. 17-63.
• GOLDEN, Peter B., “The Great King of the Türks”, Turkic Languages, 20, 2016, ss. 26-59.
• GOLDEN, Peter B., Türk Halkları Tarihine Giriş: Ortaçağ ve Erken Yeniçağ’da Avrasya ve Ortadoğu’da Etnik Yapı ve Devlet Oluşumu, çev. O. Karatay, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2017.
• GÖMEÇ, Saadettin Yağmur, Kök Türk Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara 2016.
• HARVEY, John, Traditional Textiles of Central Asia, Thames and Hudson, Londra 1997.
• İBN HAVKAL, 10. Asırda İslam Coğrafyası: Surat el-Arz, çev. R. Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2017.
• İZGİ, Özkan, Uygurların Siyasî ve Kültürel Tarihi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1987.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2023.
• KAPUSUZOĞLU, Gökçen, Taiping Derlemesinde Türkler, Gece Kitaplığı, Ankara, 2017.
• KIRİLEN, Gürhan, Gök Türklerden Önce Türkler, Gece Kitaplığı, Ankara 2015.
• KURT, Selçuk, “İslam Kaynaklarına Göre XIV. Yüzyıla Kadar Türkler”, Bayterek Uluslararası Akademik Araştırmalar Dergisi, 1/1, 2018, ss. 77-93.
• LIU, Mau-Tsai, Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, çev. E. Kayaoğlu, D. Banoğlu, Selenge Yayınları, İstanbul, 2011.
• MERT, Onur, ALBAYRAK, Fatih, “Köl Tigin ve Bilge Kağan Yazıtlarının Metinlerinde Ünlülerin Yazımıyla İlgili Karşılaşılan Farklılıklar”, International Journal of Turkish Literature Culture Education, 2/2, 2013, ss. 86-115.
• MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI, Edebiyat: Kavram Çalışmaları, MEB Yayınları, Ankara, 2024.
• MUNGAN, Mehmet, SALMAN, Ahmet, “Motif ve Desenlerin Yaşamımızdaki Yeri”, Ev Tekstili, 10/36, 2003, ss. 6.
• NOBUO, Yamada, “The Original Turkish Homeland”, Journal of Turkish Studies, 9, 1985, ss. 243-246.
• ONAT, Ayşe, Çin Kaynaklarında Türkler: Han Hanedanı Tarihinde "Batı Bölgeleri", Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2012.
• ÖGEL, Bahaeddin, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2020.
• ÖMERİ, Şihabeddin B. Fazlullah, Mesaliku’l Ebsar: Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım, çev. D. A. Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2014.
• ROUX, Jean-Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, çev. A. Kazancıgil, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2002.
• RUDENKO, I. Sergei, Frozen Tombs of Siberia the Pazyryk Burials Iron Age Horsemen, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1970.
• RYBATZKI, Volker, “Titles of Türk and Uigur rulers in the Old Turkic inscriptions”, Central Asiatic Journal, 44/2, 2000, ss. 205-292.
• SINOR, Denis, “The Legendary Origins of the Türks”, Ed. E. V. Žygas, P. Voorheis, Folklorica: Festschrift for Felix J. Oinas, Indiana University Uralic and Altaic Studies, 1982, ss. 223-257.
• SÜRÜR, Ayten, Türk İşleme Sanatı, Ak Yayınları, İstanbul 1976.
• TEKİN, Talat, Orhon Yazıtları, TDK Yayınları, Ankara 2008.
• THOMSEN, Vilhelm, Çözülmüş Orhun Yazıtları, çev. V. Köken, TDK Yayınları, Ankara 1993.
• TOGAN, Ahmet Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 2019.
• TOGAN, İsenbige, KARA, Gülnar, BAYSAL, Cahide, Çin Kaynaklarında Türkler: Eski T’ang Tarihi (Chiu T’ang-shu), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2005.
• TURAN, Şerafettin, Türk Kültür Tarihi, Bilgi Yayınevi, Ankara 2014.
• USER, Hatice Şirin, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları: Söz Varlığı İncelemesi, Kömen Yayınları, Konya 2009.
• VAN DEN BERG, Gabrielle, Turks, Texts and Territory: Imperial Ideology and Cultural Production in Central Eurasia, Silk Road Cities, Leiden University 2021.
• VENTURI, Federica, “An Old Tibetan Document on the Uighurs: A New Translation and Interpretation”, Journal of Asian History, 42/1, 2008, ss. 1-35.
• YÖRÜKHAN, Yusuf Ziya, Müslümanların Gözüyle Orta Çağ’da Türkler, Gelenek Yayıncılık, İstanbul 2004.