İngiltere’nin Birinci Dünya Savaşı Öncesi İran Siyaseti ve İki Sadrazamın Öldürülmesi (1800-1907)

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 227 - 250, 31.12.2022

Yılmaz Karadeniz

https://doi.org/10.33201/iranian.1189056

Öz

İngiltere, Hindistan güzergâhındaki İran’a Safevi döneminden itibaren nüfuz etmeye çalışmış, Fars Körfezi’ndeki Portekiz egemenliğini ortadan kaldırdıktan sonra iç kısımlara yönelmiş ve sömürgecilik esasına dayalı siyasetini icraya koymuştur. Hindistan’a üçüncü bir devletin yaklaşmaması için bütün diplomatik manevraları devreye sokmuştur. Kaçar idaresinin ilk yıllarında Napolyon’un İran ile Finkestein’de imzaladığı askeri ittifak anlaşmasını, Rusya ile Tilsit’te İran’ın taksimini içeren anlaşmayı imzalamakla geçersiz kılmıştır. Rusya’nın güneye sarkmamasını masa başında yaptığı diplomatik manevralar ve İran’ın kuzey toprakları ile Osmanlı boğazlarını vaat ederek sağlamıştır. Kaçar idaresinin iki sadrazamı bu siyasetin farkında olarak tedbirler almış, ülkelerinin İngiltere nüfuzundan kurtulması için çaba göstermişlerdir. Muhammed Şah’ın sadrazamı Mirza Ebul Kasım Ferahani (Kaimakam) ve Nasırüddin Şah’ın sadrazamı Mirza Taki Han (Emir-i Kebir), milli unsurlara dayanarak ıslahatlar yapmışlardır. Askeri ve teknik gelişmeler için Avrupa’ya öğrenciler göndermişlerdir. Askeri ıslahatlar için istihdam edilen İngiliz ve Fransız subayların İran yararına çalışmadıklarını fark ederek başka ülkelerden uzmanlar istihdam etmişlerdir. Devlet idaresinde rüşveti ortadan kaldırarak israfı önlemişlerdir. Her iki sadrazamın yaptıkları ıslahatları kendi çıkarına uygun bulmayan İngiltere, zayıf bir İran için diplomatik hilelerle başvurmuştur. Bu siyaseti fark edemeyen Kaçar şahları, aldıkları borç paralar ve pervasızca yabancı sermayedarlara verdikleri imtiyazlar ile ülkelerini İngiliz ve Rus işgaline adım adım götürmüşlerdir. Çalışmamızda Birinci Dünya Savaşı öncesinde İngiltere’nin İran siyaseti ortaya konulurken, bu siyasete karşı çıkarak milli unsurlara dayalı ıslahat yapmaya çalışan iki sadrazamın nasıl gözden düşürüldüğü ve niçin ortadan kaldırıldıkları dönemin ana kaynakları ile izah edilmeye çalışılacaktır. İngiltere’nin İran siyaseti ortaya konulurken, tarihte aynı siyasetin ayrılmaz parçası olan Afganistan kısmı da ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

İran, İngiltere, Sömürgecilik, Kaçar, Afganistan

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

İyi Çalışmalar

England's Iran Policy and the Killing of two Prime Ministers Prior to The First World War (1800-1907)

Öz

Britain tried to penetrate Iran on the Indian route from the Safavid period, after eliminating the Portuguese domination in the Persian Gulf, it turned to the interior and put into practice its policy based on colonialism. He put into action all diplomatic maneuvers to prevent a third state from approaching India. In the first years of the Qajar administration, he invalidated the military alliance agreement that Napoleon signed with Iran in Finkestein by signing the agreement with Russia in Tilsit, which included the partition of Iran. He ensured that Russia did not protrude to the south by diplomatic maneuvers at the table and by promising the northern lands of Iran and the Ottoman straits. The two grand viziers of the Qajar administration, being aware of this policy, took measures and made efforts to rid their country of British influence. Muhammad Shah's grand vizier Mirza Ebul Kasım Ferahani (Kaimakam) and Nasıruddin Shah's grand vizier Mirza Taki Khan (Emir-i Kebir) made reforms based on national elements. They sent students to Europe for military and technical developments. Realizing that the British and French officers employed for military reforms were not working for the benefit of Iran, they recruited experts from other countries. They prevented waste by eliminating bribery in the state administration. England, who did not find the reforms of both grand viziers suitable for its own interests, applied diplomatic tricks for a weak Iran. The Qajar shahs, who could not realize this policy, took their country step by step to the British and Russian occupation with the money they borrowed and the concessions they gave to foreign investors. In our study, while Britain's Iran policy was revealed before the First World War, it will be tried to explain how the two grand viziers who opposed this policy and tried to make reforms based on national elements were discredited and why they were eliminated with the main sources of the period. While Britain's Iran policy will be revealed, Afghanistan part, which is an inseparable part of the same policy in history, will also be discussed.

Anahtar Kelimeler

Iran, England, Colonialism, Qajar, Afghanistan

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Adelkhah, F. (1998). Being modern in Iran. Columbia University Press.
• Ademiyet, F. (1354). Emir-i kebir ve İran. Harezmi.
• Ali Kulî Mirza. (1370). İksirü’t-tevarih. (Tash. C. Keyanfer). Veys.
• Aştiyani, A. İ. (1372). “İngilizha ve cenub-ı İran.” Tarih-i Muasır-ı İran. Danişgâh-ı Tehran.
• Avery, P. (1363). Tarih-i muasır-ı İran. (Çev. M. R. Mihrabâdi). Atai Aşiyane-i Kitab. (Orijinal Yayın Tarihi 1965).
• Baussani, A. (1962). The Persians.St. Martins Press.
• Celal Ahmed. (1339). Cezire-i Harg. Mecid.
• Cihangir Mirza. (1327). Tarih-i nev. (Tash. A. İkbal). İntişarat-ı İlim.
• Curzon, G. N. (1349). İran ve kaziye-i İran. (Çev. V. Mazenderanî). Şirket-i İntişarat-ı İlmi ve Ferhengi. (Orijinal Yayın Tarihi 1892).
• Furon, R. (1951). L’Iran Perse et Afghanıstan. Nouvelle ed. Refondue.
• Grothe, H. (1369). Sefername-i grothe. (Çev. M. Celilvend). Neşr-i Merkez. (Orijinal Yayın Tarihi 1911).
• Hurmuci, M. C. (1363). Hakayikü’l ahbar-ı nasiri. (Tash. Hüseyin Hediciyum). Merkez-i Tahkikat-ı Ulum-ı İslami.
• İttihadiye, M. (1375). General Semino Der hıdmet-i İran asr-ı Kacar ve ceng-i Herat. Neşr-i Tarih-i İran.
• Chardin, J. (1336). Seyahatname-i Jarden. (Çev. M. Abbasî). Matbuat-ı İntişarat-ı Emir-i Kebir. (Orijinal Yayın Tarihi 1988).
• Kadıyani, A. (1376). Ferheng-i fişerdeh tarih-i İran. Cavedân-ı Hared.
• Karadeniz, Y. (2006). İran’da sömürgecilik mücadelesi ve Kaçar Hanedanı (1795–1925). Bakış Yayınları.
• Lambton, A. K. S. (1375). İran asr-ı Kacar. (Çev. S. Fasihi). Cavidân-ı Hared. (Orijinal Yayın Tarihi 1987).
• Mahmud, M. (1328). Tarih-i revabıt-ı siyasî-yi İran ve İngiliz IV. İkbal.
• Mansur, M. A. (1989). Tarih-i İran ba’de’l-İslâm (820–1925). Darü’s-sekafetü’n-neşr.
• Mehdiniya, C. (1377). Heft bar işgal-ı İran der 23 Kurn IV. Panûs.
• Mekki, H. (1369). Zendegâni-yi Mirza Taki Han Emir-i Kebir. İntişarat-ı Dünya.
• Meşkûr, M. C. (1365). Tarih-i İran-ı zemin. Safar, Eşraki.
• Mohdevi, A. H. (1379). Tarih-i revabıt-ı harici-i İran. İntişarat-ı Emir-i Kebir.
• Mostevfi, A. (1371). Şerh-i Zendegâni-i Men ya Tarih-i İçtimai ve İdari-i Devre-i Kacariye I. İntişarat-ı Zevar.
• Muhammed Hasan Han, (1349). Sadrü’t-tevarih. (Tash. Muhammed Müşiri). İntişarat-ı Vahid.
• Muhammed Murad b. Abdurrahman, (1371). Asarü’l bilâd ve ahbarü’l ibâd I. Darü’s-sadr.
• Mukaddemi, A. (1361). Ahsenü’t- tekasim I. Ketab.
• Müehhed, M. A. (1361). Sefernâme-i İbn-i Batuta II. Karnâme.
• Nasır, S. T. (1363). İran Der berhûred-i ba isti’margirâ.. Şirket-i Müellifân ve Mütercimân.
• Rain, İ. (1355). Hukukbegirân-ı İngiliz der İran. Cavidan.
• Rıza Kuli Mirza. (1963). Sefername-i Rıza Kuli Mirza Nıve-i Feth Ali Şah. Esatir.
• Rızai, A. (1363). Tarih-i deh hezar sale-i İran IV. İkbal.
• Sasani, H. M. (1338). Siyasetgirân-ı devre-i Kacar. Megestan.
• Sipihr, M. T. (1353). Nasihü’t-tevarih I-II. Esatir.
• Sultanzade, H. (1364). Tarih-i medaris-i İran. Agâh.
• Süleymani, K. (1336). Elkab-ı rical-ı devre-i Kacariye. Neşrani.
• Sykes, P. (1330). Tarih-i İran (Çev. M. T. Fahrdâî). Efsûn. (Orijinal Yayın Tarihi 1915).
• Şemim, A. A. (1379). İran der devre-i saltanat-ı Kacar. İntişarat-ı Behzad.
• Tahiri, E. K. (1356). Tarih-i revabıt-ı bazargani ve siyasi-i İran ve İngiliz II. İntişarat-ı Encümen-i Asar-ı Milli.
• Terenzio, P. C. (1363). Rekabetha-yı Rus ve İngiliz der İran ve Afganistan. (Çev. A. Azerin). İntişarat-ı İlmi ve Ferhengi. (Orijinal Yayın Tarihi 1947). Vekayi-i İtifakiye, Şomare: 2. 1851. S. 2.
• Watson, R. G. (1356). Tarih-i İran der devre-i Kacariye. (Çev. V. Mazenderani). Emir-i Kebir, Simruh. (Orijinal Yayın Tarihi 1866).