Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde Modernleşme ve Bürokraside İdeolojik Ayrışma: Yeni Bir Sınıflandırma Önerisi

Yıl 2021, Sayı: 8, 0 - 0, 31.12.2021

Ali Babahan

https://doi.org/10.48131/jscs.992450

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemine damga vuran modernleşme sürecinde, iktidar mücadelesi veren gruplar arasındaki ideolojik ayrışma, mevcut literatürde yaygın olarak, Batıcılık, İslamcılık ve Türkçülük’ten oluşan üç farklı yönelime indirgenmektedir. Ancak Ziya Gökalp ve Yusuf Akçura'nın artık klasikleşmiş olan fikirlerinden hareketle formüle edilen bu modelin dönemin bürokratları arasındaki fiili ideolojik farklılığı yetkin biçimde açıklayamadığını iddia eden bu çalışma, alternatif bir üçlü modele dayalı yeni bir teorik çerçeve geliştirmeyi amaçlamaktadır. Bunun için ise, çalışmada, Anthony D. Smith’e ait, çeşitli toplumlarda seçkinlerin modernleşme deneyimi karşısındaki ideolojik-stratejik farklılıklarını açıklamayı amaçlayan ve pek bilinmeyen teorik önerme yeniden değerlendirilerek, geç Osmanlı dönemi iktidar seçkinleri arasındaki ideolojik ve entelektüel ayrışma üzerine yapılmış olan klasik nitelikli ve güncel çeşitli çalışmaların ortaya koyduğu entelektüel birikim bağlamında yeniden formüle edilmektedir. Buna göre, seçkin grupları arasında taraftar bulan, modernleşmeye yönelik her türlü girişime karşı çıkarak İslamî geleneğe geri dönmeyi öneren ilk ideolojik yönelim, “gelenekçilik” olarak adlandırılabilir. İkincisi, ilkinin tam karşıtı olarak tanımlanabilecek, Batı’yı yakalamanın tek yolunun Batı’ya benzemek, yani Batı’yı birebir örnek alan bir modernleşme modeli izlemek olduğunu savunanların “Batıcılık” (Batıcı modernizm) stratejisidir. Üçüncü ve son yönelim ise, kültür ve medeniyet arasında bir ayrıma girişerek, İslamî gelenekle Batı’daki maddî gelişmeleri sentezlemek suretiyle modernleşmenin muhafazakâr bir versiyonunu hayata geçirmeyi idealize eden “muhafazakârlık”tan (muhafazakâr modernizm) oluşmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Modernleşme, Osmanlı İmparatorluğu, yönetici seçkinler, muhafazakârlık, gelenekçilik, Batıcılık

Modernization And Ideological Divergence Among The Bureaucracy In The Late Ottoman Empire: Suggestion For A New Classification

Öz

The ideological divergence within the bureaucracy during the modernization process in the last period of the Ottoman Empire is mostly reduced to three different ideological orientations composed of Westernism, Islamism, and Turkism in the relevant literature. However, claiming that this model, which is formulated regarding the classical works of Gökalp and Akçura, could not adequately explain the actual ideological division between the bureaucrats of the period, this study aims to propose a new theoretical framework based upon an alternative tripartite model. For this, Anthony D. Smith’s infamous theoretical explanation about the ideological-strategic differences between the bureaucratic elites of various societies, which rise as a response to the experience of modernization, is re-evaluated and reformulated concerning the intellectual contribution revealed in classical and contemporary studies on the ideological and intellectual orientations within the late Ottoman elites. Accordingly, the first ideological orientation within the elite groups that fundamentally stood against any attempts in the name of modernization and advocated retaining the Islamic tradition could be entitled “traditionalism.” The second one, which could be named “Westernism” (Westernist modernism), asserted that the only way to capture Western civilization was following the same modernization path as the West, contrary to the previous orientation. “Conservatism” (conservative modernism), the third and final ideological orientation, made a distinction between the fields of culture and civilization and idealized to implement a conservative version of modernization by synthesizing Islamic tradition with the technical developments of the contemporary Western world.

Anahtar Kelimeler

Modernization, Ottoman Empire, ruling elites, conservatism, traditionalism, Westernism

Kaynakça

• Alexander, J. (2013). The Contradictions of Conservatism. Government and Opposition, 48(4), 594-615.
• Akçura, Y. (2007). Üç Tarz-ı Siyaset. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Akgün, M. (1988). Materyalizmin Türkiye’ye Girişi ve İlk Etkileri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Aktar, C. (1993). Türkiye’nin Batılılaştırılması. (Trans. Temel Keşoğlu). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Alkan, M. Ö. (2008). Osmanlı İmparatorluğu’nda Modernleşme ve Eğitim. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 6(12), 9-84.
• Aydın, S. (2009). Türk Düşüncesinde Alman Etkisi. In Ömer Laçiner (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, vol. 9: Dönemler ve Zihniyetler (pp. 947-969). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Baykara, T. (2007). Osmanlılarda Medeniyet Kavramı. İstanbul: IQ Kültür ve Sanat Yayıncılık.
• Bein, A. (2007). A “Young Turk” Islamic Intellectual: Filibeli Ahmed Hilmi and the Diverse Intellectual Legacies of the Late Ottoman Empire. Int. Journal of Middle East Studies, 39(4), 607-625.
• Bein, A. (2011). Ottoman Ulema, Turkish Republic: Agents of Change and Guardians of Tradition. Stanford: Stanford University Press.
• Berkes, N. (1998). The Development of Secularism in Turkey. London: Hurst & Company.
• Bora, T. (1997). Muhafazakârlığın Değişimi ve Türk Muhafazakârlığında Bazı Yol İzleri. Toplum ve Bilim, 74, 6-31.
• Bora, T. and Gültekingil, M. (Eds.). (2007). Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce vol. 3: Türkiye’de Modernleşme ve Batıcılık. 4th ed. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Çiğdem, A. (1997). Muhafazakârlık Üzerine. Toplum ve Bilim, 74, 32-51.
• Davison, R. H. (1963). Reform in the Ottoman Empire (1856-1876). Princeton; N. J.: Princeton University Press.
• Demirpolat, A. and Akça, G. (2008). Osmanlı Toplumu’nda Modernleşme ve Ulema. EKEV Akademi Dergisi, 36, 119-132.
• Ergur, A. (2009). Türkiye’de Siyasi Düşüncenin Gelişmesinde Fransız Etkisi. In Ömer Laçiner (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, vol. 9: Dönemler ve Zihniyetler (pp. 927-944). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Findley, C. V. (2010). Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity: A History, 1789-2007. New Haven; London: Yale University Press.
• Fortna, B. C. (2002). Imperial Classroom: Islam, the State, and Education in the Late Ottoman Empire. Oxford: Oxford University Press.
• Göçek, F. M. (1996). Rise of the Bourgeoisie, Demise of Empire: Ottoman Westernization and Social Change. New York: Oxford University Press.
• Gökalp, Z. (2007). Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak. In M. Sabri Koz (Ed.), Ziya Gökalp Kitaplar 1 (pp. 39-88). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Guénon, R. (2001). The Crisis of the Modern World. (Trans. Marco Pallis et al.). Hillside NY: Sophia Perennis.
• Gündüz, M. (2007). II. Meşrutiyet’in Klasik Paradigmaları: İçtihad, Sebilü’r Reşad ve Türk Yurdu’nda Toplumsal Tezler. Ankara: Lotus Yayınevi.
• Güngörmez, B. (2014). Jakoben Moderniste Karşı ‘Endişeli Modern’: Türk Muhafazakârlığı Üzerine Genel Bir Değerlendirme. Muhafazakâr Düşünce, 3, 5-23.
• Hanioğlu, M. Ş. (2008). A Brief History of the Late Ottoman Empire. Princeton: Princeton University Press.
• Hanioğlu, M. Ş. (1981). Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Hanioğlu, M. Ş. (1985). Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Hanioğlu, M. Ş. (1995). The Young Turks in Opposition. New York: Oxford University Press.
• Hanioğlu, M. Ş. (1997). Garbcılar: Their Attitudes toward Religion and Their Impact on the Official Ideology of the Turkish Republic. Studia Islamica, 86, 133-158.
• Hayes, C. J. H. (1963). A Generation of Materialism: 1871-1900. New York: Harper & Row.
• Heyd, U. (1993). The Ottoman Ulema and Westernisation in the Time of Selim III and Mahmud II. In A. Hourani et al. (Eds.), The Modern Middle East: A Reader (pp. 29-60). Berkeley; L.A.: University of California Press.
• İrem, N. (1999). Muhafazakâr Modernlik, Diğer Batı ve Türkiye’de Bergsonculuk. Toplum ve Bilim, 82, 141-79.
• İrem, N. (2011). Türk Muhafazakâr Modernleşmesinin Sınırları: Kültürcü Özgünlük ve Eksik Liberalizm. Doğu Batı, 14(58), 27-36.
• İrem, N. (2002). Turkish Conservative Modernism: Birth of a Nationalist Quest for a Cultural Renewal. Int. J. Middle East Studies, 34(1), 87-112.
• Kasaba, R. (1988). The Ottoman Empire and the World Economy: The Nineteenth Century. Albany: State University of New York.
• Karpat, K. H. (2002). The Transformation of the Ottoman State, 1789-1908. In Kemal H. Karpat, Studies on Ottoman Social and Political History: Selected Articles and Essays (pp. 27-74). Leiden: Brill.
• Karpat, K. H. (2001). The Politicization of Islam. Oxford: Oxford University Press.
• Korlaelçi, M. (1986). Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Levy, A. (1971). The Ottoman Ulema and the Military Reforms of Sultan Mahmud II. In Gabriel Baer (Ed.), The “Ulamā” in Modern History: Studies in Memory of Professor Uriel Heyd (pp.13-39). Jerusalem: Israel Oriental Society.
• Lewis, B. (1969). The Emergence of Modern Turkey. 2nd ed. London: Oxford University Press.
• Mardin, Ş. (2000). The Genesis of Young Ottoman Thought. Syracuse, N.Y.: Syracuse University Press.
• Mardin, Ş. (1974). Super Westernization in Urban Life in the Ottoman Empire in the Last Quarter of the Nineteenth Century. In Peter Benedict, Erol Tümertekin and Fatma Mansur (Eds.), Turkey: Geographic and Social Perspectives (pp. 403-446). Leiden: Brill.
• Neumann, C. K. (1999). Ahmed Cevdet Paşa’nın Tarihçiliğine Yansıyan Zihniyet Dünyası. In Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Problemler, Araştırmalar, Tartışmalar (pp. 64-71). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Özdalga, E. (Ed.). (2005). Late Ottoman Society: the Intellectual Legacy. London; New York: RoutledgeCurzon.
• Parla, T. (2002). Türkiye’nin Siyasal Rejimi 1980-1989. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Peters, R. (1986). Religious Attitudes towards Modernization in the Ottoman Empire. Die Welt des Islams, 26, 76-105.
• Quataert, D. (2005). The Ottoman Empire, 1700-1922. 2nd ed. Cambridge; New York: Cambridge University Press.
• Safa, P. (2011). Türk İnkılabına Bakışlar. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Sakaoğlu, N. (1991). Osmanlı Eğitim Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Scott, J. (2008). Modes of Power and the Re-Conceptualization of Elites. The Sociological Review, 56(1), 25-43.
• Sedgwick, M. (2004). Against the Modern World: Traditionalism and the Secret Intellectual History of the Twentieth Century. New York: Oxford University Press.
• Smith, A. D. (1991). National Identity. London: Penguin Books.
• Smith, A. D. (1988). The Ethnic Origins of Nations. Cornwell: Blackwell Publishing.
• Smith, A. D. (1981). The Ethnic Revival in the Modern World. Cambridge: The University of Cambridge.
• Smith, A. D. (1983) [1971]. The Theories of Nationalism. New York: Holmes & Meier Pub. Inc.
• Somel, S. A. (2001). The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire, 1839-1908. Leiden: Brill.
• Tekeli, İ. (2013). Modernizm, Modernite ve Türkiye’nin Kent Planlama Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tiftikçi, O. (2003). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Burjuvazinin Evrimi. İstanbul: El Yayınevi.
• Touraine, A. (1995). Critique of Modernity. (Trans. David Macey). Oxford: Blackwell Pub.
• Tunaya, T. Z. (2010). Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri. İstanbul: Bilgi Üni. Yayınları.
• Ülken, H Z. (2014). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. 11th ed. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Van der Veer, P. and Lehmann, H. (Eds.). (1999). Nations and Religion: Perspectives on Europe and Asia. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
• Van Dijk, T. A. (1989). Structures of Discourse and Structures of Power. In J. A. Anderson (Ed.), Communication Yearbook 12 (pp. 18-59). Newbury Park, CA: Sage.
• Yerasimos, S. (1975). Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye 2 – Tanzimat’tan I. Dünya Savaşına. (Trans. Babür Kuzucu). İstanbul: Gözlem Yayınları.
• Zürcher, E. J. (2010). The Young Turk Legacy and Nation Building: From the Ottoman Empire to Atatürk’s Turkey. London; N. Y.: I. B. Tauris.