Ṣālıḥ bin ʿAbd al-Quddūs in the Triangle of Religion, Literature and Politics

Yıl 2020, Cilt: 18 Sayı: 2, 432 - 469, 31.12.2020

Hüseyin Maraz

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.772782

Cited By: 1

Öz

Ṣāliḥ bin ʿAbd al-Quddūs of Persian origin was born in Basra, the crossroad of religions and teachings with its socio-cultural, scientific and intellectual structure. He grew up in a family that values religion, politics and literature. Rich scientific background and cross-cultural integration of Basra significantly influenced his scientific and intellectual development. However, in historiographical sources, he is an intellectual who has come to the fore with his literary identity. His ‘sectarian’, ‘political’, ‘wise’ (ḥikami), ‘didactic’ and 'gnomic' poems form the main theme of his literary writings. Various titles have been attributed to him by the authors of history and biography. "Master of poets, street preacher, storyteller, theologian and philosopher" are a number of them. Before the translation of philosophical works, he became one of the important representatives of the 'literary theology', the dialectical technique of the period. Thus, besides his poetic and literary identity, he is mentioned as one of the six theologians of Basra.
Over time, he was able to attract the attention of the political power with his theoretical and literary works for both theo-political and social adjustment. However, he was not understood adequately, and his poems did not attract the necessary attention since philosophical/wise expressions were widely found in them. In his poems, it is possible to see every tone of hope and hopelessness. He reflects hope, rights, justice, equality, freedom, moral virtues, but more often; despair, death, transience of the world, ascetism and distancing from people. For this reason, he is also referred to as the "poet of despair." From this point of view, his call to the life of ascetism was interpreted as dualism.
The opinions of Ṣāliḥ calling for social adjustment, justice and equality were perceived as a threat by the political authority and he was killed with the accusation of heresy. Although it is generally accepted that he was executed due to heresy, there is much speculative information about the subject. Of two examples are that he subjected to ethnic discrimination due to his Persian origin, and that he was a philosopher of dualism and a follower of Manichaeism. However, the reason for the murder of Ṣāliḥ was neither his theological choice nor ethnic origin. His poetry, which motivated social morality, intellectual development, freedom and social enlightenment, turned him into a threat to the political power. It would appear that his opposition to Arab nationalism and privilege in the ranks of Šuʿūbiyya, a populism movement and his demand that justice and equality should spread throughout all layers of society, caused political prosecution. In this process, the rule chose the easiest way to silence any opposing voice by implementing the accusation of heresy.
The concept of heresy, especially with the Abbasids, quickly turned away from its religious concerm and changed into a political notion. As a result, academic discussions conducted at the scientific and intellectual level in Basra were moved to a practical arena by politics, and the dose of criticism and violence increased. First of all, with its scientific and bureaucratic elements, the state embarked on an intellectual and actual struggle with heretical teachings, which aims to distort the essential principles of Islam by dissimulation (taqīyya). Although this political attitude towards heresy, which aims to break down Islamic values, can somehow be considered reasonable, the area of accusation of heresy expanded in time; causing every opposing movement to be evaluated within this scope. However, when the main theme of his poems is examined, the first point, attracting attention is his call to believe in God, the truth of the hereafter, reckoning consciousness, responsibility, justice, equality, freedom, etc. In fact, referring to the Qur’ān and ḥadīth in his poems already proves that he was a Muslim. Nevertheless, his poems were sometimes interpreted and presented as an evidence of his heresy and whenever he was found stating the right, his statements were found invalid because of accusation of dissimulation.
Considering all these facts, this article will make a logical consistency analysis of the information and narrations about Ṣāliḥ. It will also examine the validity of the accusations of heresy against him, based on his literary discourses, religious identity and political attitude. As a result, it will determine whether the negative (theological) attribution to him is really an accusation or truth by an analytical inference.

Anahtar Kelimeler

Literature, Religion, Politics, Heretic, Sophist, Ṣāliḥ bin ʿAbd al-Quddūs

Din Edebiyat ve Siyaset Üçgeninde Sâlih bin Abdülkuddûs

Öz

Fars asıllı Sâlih b. Abdülkuddûs, sosyo-kültürel, ilmî ve entelektüel yapısıyla dinlerin ve öğretilerin karşılaşma merkezi olan Basra’da dünyaya gelmiştir. O, din, siyaset ve edebiyata önem veren bir ailede yetişmiştir. Basra’nın sahip olduğu zengin bilimsel birikim ve kültürler arası entegrasyon, onun ilmî ve fikrî gelişimine önemli ölçüde etki etmiştir. Tarihî süreçte ise daha çok edebî kimliğiyle öne çıkmış entelektüel bir şahıstır. ‘Mezhebî’, ‘politik’, ‘hikemî’, ‘didaktik‘ ve ‘özlü/veciz’ şiir türleri, edebî yazılarının ana temasını oluşturmuştur. Tarih ve tabâkat yazarları tarafından kendisine çeşitli isimler izafe edilmiştir. “Şâirlerin hâkimi, sokak vâizi, kıssacı, mütekellim ve filozof” bunlardan birkaçıdır. Sâlih, felsefî eserlerin tercüme edilmesinden önce, dönemin diyalektik tekniği olan ‘edebî kelam’ın önemli temsilcilerinden biri olmuştur. Bu nedenle şair ve edip kimliği yanında Basra’nın altı kelamcısından biri olarak da zikredilmiştir.
Sâlih, yaşadığı düşünsel değişim neticesinde sadece kelam, felsefe ve soyut düşünceyle meşgul olan birisi değildir. Aynı zamanda her türlü olumsuzluk karşısında fikren politika ve toplum eleştirmenliğine soyunan reformist bir düşünürdür. Sâlih’in toplumsal ıslaha, adalet ve eşitliğe çağıran şiir ve sözleri, siyasî otorite tarafından tehdit olarak algılanmış ve zındık olduğu ithamıyla da öldürülmüştür. Kaynaklarda zındık olduğu için öldürüldüğü genel kabul olsa da konu hakkında spekülatif bilgiler de oldukça fazladır. Fars asıllı olması nedeniyle etnik bir ayrımcılığa maruz kaldığı veya düalist felsefenin düşünürü ve Maniheist inancın müntesibi olduğu iddiasıyla katledildiği bunların iki örneğidir. Fakat Sâlih’in öldürülme sebebi, ne itikâdî tercihi ne de etnik kökenidir. Onun sosyal ahlaka, fikrî gelişime, özgürlüğe ve toplumsal aydınlanmaya motive eden şiir ve sözleri, siyasî erk için tehdide dönüşmüştür. Öyle ki halkçılık hareketi olan Şuûbiyye saflarında Arap milliyetçiliğine ve ayrıcalığına karşı çıkması böylece adalet ve eşitliğin toplumun tüm katmanlarına yayılmasını talep etmesi siyasî kovuşturmaya tabi tutulmasına neden olmuştur. Bu süreçte yönetim ise zındıklık ithamını devreye sokarak muhalif olan her sözü susturmanın en kolay yolunu seçmiştir.
Özellikle Abbasîlerle birlikte zındık kavramı, dinî ilgisinden hızla uzaklaşarak siyasî bir kavrama dönüşmüştür. Neticede Basra’da ilmî ve fikrî düzeyde yürütülen akademik tartışmalar siyasetin eliyle fiilî alana taşınmış, eleştiri ve şiddetin dozu da artmıştır. Öncelikle bilimsel ve bürokratik unsurlarıyla devlet, takiyye yoluyla İslam’ın aslî ilkelerini tahrif etmeyi hedefleyen zanâdıka öğretisiyle fikrî ve fiilî bir mücadeleye girişmiştir. İslamî değerleri yıkmayı hedefleyen zanâdıkaya karşı bu politik tavır makul karşılansa da zamanla zındıklık ithamının alanı daha da genişletilmiş; muhalif olan her hareket bu kapsamda değerlendirilmiştir. Sâlih de şiir ve sözlerinde Senevîyye inancını gizlediği iddiasıyla zındıklık ithamına maruz kalan şahıslardan yalnızca biri olmuştur. Oysa şiirlerinin ana teması incelendiğinde Allah’a imana, ahiretin hakikatine, hesap şuuruna, sorumluluğa, adalete, eşitliğe, özgürlüğe vb. çağrının olduğu ilk dikkati çeken vurgulardır. Hatta şiirlerinde ayet ve hadislerden iktibasta bulunması, onun Müslüman olduğunu kanıtlar niteliktedir. Buna rağmen bazen şiirleri yorumlanarak zındık olduğuna kanıt olarak sunulmuş; bazen de hakikati söylese de takiyye yaptığı iddiasıyla ifadeleri gerçekçi bulunmamış ve sonuçta öldürülmüştür.
Bütün bu olguları dikkate alarak makalemizde, Sâlih hakkında nakledilen bilgi ve rivayetlerin mantıksal olarak tutarlılık analizini yapmaya gayret edeceğiz. Onun edebî söylemleri, dinî kimliği ve siyasî tutumundan hareketle kendisine yöneltilen zındıklık ithamının hakikatini irdeleyeceğiz. Sonuçta kendisine nispet edilen negatif itikâdî niteliğin, gerçekten bir itham mı yoksa hakikat mi olduğunu analitik bir çıkarsamayla tespite çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Sâlih b. Abdülkuddûs, Din, Siyaset, Edebiyat, Sofist, Zındık

Kaynakça

• Abdülazîz, Sa’d Fellah. ez-Zanâdıka-akâidühüm ve fırakuhüm ve mevkıfü eimmeti’l-müslimîn minhüm. Riyad: Dâru’t-Tevhîd li’n-Neşri, 2013.
• Ali Ferrâc, Menâ Abdullah. “Dirâsatün tahliliyyetün belağıyyetün li’l-kasîdeti’z- Zeynebiyye li’ş-şair Salih b. Abdülkuddûs”. Havliyye Külliyeti’l-Lüğati’l-Arabiyye bi-Circa Mecelletün İslamiyyetün Muhkemetün 23/7 (2019), 6238-6333.
• Asfûr, Cabir. Kıraatü’t-türasi’n-nakdî. Kahire: ‘Aynün li’d-Dirâsât ve’l-Buhûsi’l-İnsâniyyeti’l-İctimâiyye, 1994.
• Askalânî, Ahmed b. Ali b. Hacer. Lisanu’l-mizan. haz. Abdülfettah Ebu Ğudde. Beyrut: Mektebetü-Matbuâti’l-İslamiyye, 2003.
• Atvan, Hüseyn. ez-Zanâdıka ve’ş-şuûbiyye fi’l-asri’l-Abbasiyi’l-evvel. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Bedevî, Abdurrahman. min-Tarîhi’l-ilhâd fi’l-İslam. Beyrut: Müessesetü’l-Arabiyye, 1980.
• Belbe’, Abdülhakim. Edebü’l-Mu’tezile. Kahire: Dâru’n-Nehza, 1979.
• Brockelmann, Carl. Tarihu’l-edebi’l-Arabî. çev. Abdülhalim en-Neccâr. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Câhız, Ebu Usman Amr b. Bahr. el-Beyan ve’t-tebyin. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1998.
• Cemâluddîn Ebu’l-Muhâsin, Yusuf b. Teğrî Birdî. en-Nücûmu’z-zâhira fî-mulûki Mısr ve’l-Kahira. Kahire: Vizâretü’s-Sekâfiyye, 1963.
• Çınar, Mustafa. “Arap Edebiyatında Mucûn (Müstehcen) Şiirleri ve Şairleri Üzerine Bir İnceleme”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15 (2015), 17-30.
• Dayf, Şevki. el-Fennü ve’l-mezâhibuhû fi’ş-şi’ril-Arabî. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1960.
• Dayf, Şevki. Tarihu’l-edebi’l-Arabî-el-asru’l-Abbasi’l-evvel. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1966.
• Devrî, Abdülaziz. el-Cüzûru’ş-tarîhiyyeti’ş-şuûbiyye. Beyrut: Dâru’t-Talî’a, 1981.
• Demirci, Mustafa. “Mu’tezile’nin İslam Medeniyetine Katkıları-Cedel-Tercüme ve Tabî Bilimlerdeki Rolü”. Marife 3/3 (2003), 109-130.
• Demirci, Mustafa. “Bütün Yollar Bağdat’a Çıkar: Geç Antik Çağın Bilim Düşünce ve İnançlarının Bağdat’a İntikali”. İstem 30 (2017), 225-256.
• Demîrî, Kemaluddîn Muhammed b. Musa b. İsa. Hayâtü’l-hayavâni’l-kübra. tkd. Ahmed Hasan Besic. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1971.
• Demîrî, Kemaluddîn Muhammed b. Musa b. İsa. Hayatü’l-hayavâni’l-kübrâ, thk. İbrahim Salih. Dımeşk: Dâru’l-Beşâir, 2005.
• Ebu Zehrâ, Muhammed. Tarihu’l-mezahibi’l-İslamiyye (İslam’da İtikâdî Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi). çev. Sıbğatullah Kaya. İstanbul: Yeni Şafak Dağıtım, ts.
• Emin, Ahmed. Duha’l-İslam. Kahire: Mektebetü’l-Üsra, 1997.
• Ensârî, Muhammed Fakîh, el-Mevâizu ve’l-anâsîru’l-beyâniyye fî-kasîdeti’z-zeynebiyyeti’l-mensûbe ilâ-Salih b. Abdilkuddüs. Jakarta: Camiatü Şerif Hidâyetillahi’l-İslamiyye, 2019.
• Er, Rahim. “Salih b. Abdulkuddüs”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 36/35-36. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Ess, Josef Van. İlmu’l-kelam ve’l-mücteme-i fi’l-karneyni’s-sânî ve’s-sâlisi li’l-hicreti. çev. Muhyiddin Cemal Bedir-Rıza Hâmid Kutub. Beyrut: Menşûratü’l-Cümel, 2016.
• Ferecullah, Ahmed. fi’z-Zındıka ve’ş-şuûbiyye. Kanada: y.y., 2008.
• Gutas, Dimitri. Greek thought Arabıc culture (Yunanca Düşünce Arapça Kültür). çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
• Hamd, Muhammed Abdülhamîd. ez-Zındıka ve’z-zenâdıka. Dımeşk: Dâru’t-Talîati’l-Cedîde, 1999.
• Hatib el-Bağdâdî, Ebu Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. Tarihu-medineti’s-selâme. thk. Beşşâr Avvâd Ma’ruf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• Hatib, Abdullah. Salih bin Abdülkuddûs el-Basrî. Basra: Dâru’l-Menşûrâti’l-Basrî, 1967.
• Heddâra, Muhammed Mustafa. İtticâhâtü’ş-şi’r-fi’l-karni’s-sâni’l-hicrî. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1963.
• Irakî, Ahmed Taherî. Zandaqa in the early Abbasid period with special reference to the poety. Scotland: Edinburgh University, Doktora Tezi, 1982.
• İbn Abdilber, Ebu Ömer b. Abdillah b. Muhammed. el-İstizkâru’l-camiu li-mezâhibi fukehâi’l-emsâr ve ulemai’l-ektâr. thk. Abdulmuti Emin Kalaci. Kahire: Dâru’l-Va’y, 1993.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kasım Ali b. Hasen. Tarihu medinet-i Dımeşk. thk. Ömer b. el-Ğurâme el-Urmevî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdirrahman b. Ali b. Muhammed. el-Muntazar fi-tarihi’l-müluk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Ata-Mustafa Abdülkadir Ata, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• İbnu’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Telbîsu’l-İblîs. Beyrut: Dâru’l-Kalem, ts.
• İbn Hallikân, Şemseddin Ahmed b. Muhammed Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-a’yan ve enbâuz-zamân. thk. İhsan Abbas. Dâru Sâder: Beyrut, 1972.
• İbn Manzur, Muhammed b. Mükerrem. Muhtasaru tarihu-Dımeşk libn-i-Asakir. thk. Ruhiyye en-Nuhhas. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1988.
• İbn Nedim, Ebû'l-Ferec Muhammed Ebû Ya'kûb İshâk. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1978.
• İbnü’l-Mu’tez Ebü’l-Abbâs Abdullāh b. Muhammed. Tabakatü’ş-şüarâ. thk. Abdüssettar Ahmed Ferrac. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1976.
• İbnu’l-Murtazâ Ahmed b. Yahya. el-Münye ve’l emel (Mu’tezile’nin Biyografik Tarihi). çev. Hüseyin Maraz. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• İsfahânî, Ebu’l-Kasım Huseyn b. Muhammed er-Râğıb. Muhâdaratü’l-udebâ ve’l-muhâverâtü’ş-şüerâ ve’l-büleğâ. Beyrut: Menşûrâtu Dâru-Kutubi’l-Hayat, ts.
• İsfahânî, Ebu’l-Ferec Ali b. İsmail. Kitabu’l-eğânî. thk. İhsan Abbas vd. Beyrut: Dâru Sâder, 2008.
• Kâdı Abdulcebbar, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdilcabbar el-Esedabâdî. Fadlu’l-i’tizal-tabakâtü’l-Mu’tezile. thk. Fuad Seyyid. Tunus: y.y., 1986.
• Kütübî, Muhammed b. Şakir. Fevâtü’l-vefeyât. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sader, 1973.
• Maarrî, Ebu’l-A’la. Risaletü’l-ğufrân, thk. Aişe Abdurrahman. Kahire: Dâru’l-Mearif, 1977.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. Edebü’d-dünya ve’d-dîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Montazeri, Seyyed Saeed Reza. “Refutations of Heterodoxy: Zoroastrians, New Christians, and Muslims against Manichaeans”. Religious Inquiries 8/16 (2019), 127-140.
• Mourad, Suleiman A. “The Revealed Text and the Intended Subtext: Notes on the Hermeneutics of the Qurʾân in Muʿtazila Discourse As Reflected in the Tahd̠îb of al-Ḥâkim al-Ǧišumî”. Islamic Philosophy, Science, Culture, and Religion. ed. Hans Daiber vd. 365-395. Leiden: Brill, 2012.
• Mübarek, Zeki. Risaletü’l-azrâi li-İbrahim el-Müdebbir. Kahire: Matbaâtü ve Dâru’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 1931.
• Necla bint Muhammed b. Salih. el-Hikmetü fi-şi’ri Salih b. Abdilkuddûs. Mekke: Ümmü’l-Kur’a Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Nicolas, Ronald. Tarihu’l-edebi’l-Abbasî. çev. Safâu Hulusi. Bağdat: Matbaatü Es’ad, 1968.
• Nicholson, Reynold A. A Literary history of the Arabs. London: T. Fisher Unwin, 1907.
• Nyberg, Henrik Samuel. “Mu’tezile”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. 8/756-764. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1979.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler 15-17. Yüzyıllar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
• O’Leary, De Lacy. How Greek science passed to the Arabs. London: Routledge&Kegan Paul Ltd., 1979.
• Ömer, Faruk. Buhûs-fî-târîhi’l-Abbasî. Beyrut/Bağdat: Dâru’l-Kalem li’t-Tab’a-Mektebetü’n-Nahza, 1977.
• Safedî, Salahaddîn Halil b. Aybek. Nekti’l-himyân fi-nüketi’l-ümyân. Kahire: Matbaatü’l-Cemâliyye, 1911.
• Safedî, Salahaddin Halil b. Aybek. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnavud-Türkî Mustafa. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî: 2000.
• Şerif Murtazâ, Ali b. el-Huseyn. el-Emâli’l-Murtazâ guraru’l-fevâid ve dureru’l-kalâid. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Beyrut: Dârul-İhyai’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1954.
• Tanrıverdi, Eyyüp. “Abbâsîlerin Kültürel Politikası Açısından Mehdî’nin Zındıklık Mücadelesi”. İstem 6/12 (2008), 105-126.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân. es-Sadâkatü ve’s-sadîk. PDF: y.y., 2007. benadeth, files.wordpress.com/2007/10jew4.pdf
• Urvoy, Dominique. el-Müfekkirune’l-ehrâr fi’l-İslam. çev. Cemal Şüheyyid. Beyrut: Dâru’s Sâki, 2003.
• Watson, Peter. Ideas-A History From Fire to Freud (Fikirler Tarihi-Ateşten Freud’a). çev. Kemal Atakay vd. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 5. Baskı, 2019.
• Yâkut el-Hamevî er-Rumî. Mu’cemu’l-udeba-irşadu’l-erib ila-ma’rifeti’i-edib. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslamî, 1993.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mizanu’l-i’tidal fi-nakdi’r-rical. thk. Ali Muhammed el-Becavî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2009.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyerü-a’lami’l-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• Ziriklî, Hayruddîn. el-A’lam-kâmusu’t-terâcim. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l- Melâyîn, 2002.