Osmanlı Devleti’nde Eğitimin Modernleşmesi Bağlamında Öncü Bir Şahsiyet: Ahmed Kemal Paşa’nın Eğitim Politika ve Uygulamaları (1847-1878)

Yıl 2020, Cilt: 28 Sayı: 6, 2465 - 2483, 30.11.2020

Eyüp Cücük , Ayhan Doğan

https://doi.org/10.24106/kefdergi.786703

Cited By: 1

Öz

Osmanlı Devleti’nde eğitimin modernleşmesi sürecinde kritik rol oynamış figürlerin çok yönlü biyografileri ortaya konulmadan ve yaşadıkları dönemin eğitim politika ve uygulamalarına katkısı kapsamlı ve özgün bir yaklaşımla analiz edilmeden Tanzimat Dönemi eğitim modernleşmesini anlamak ve bu bağlamdaki çıktıları gelişimsel ve bütüncül bir bakışla değerlendirmek mümkün görülmemektedir. Bu araştırmanın amacı, Osmanlı Devletinde eğitimin modernleşmesi sürecinde öncü bir şahsiyet olan Ahmed Kemal Paşa’nın farklı tarihlerde sürdürdüğü üst düzey eğitim yöneticiliği görevlerinde ortaya koymuş olduğu eğitim politika ve uygulamalarının incelenmesidir. Nitel yaklaşımın kullanıldığı bu araştırma, özgün ve birincil kaynaklara dayalı bir tarih araştırması olarak tasarlanmıştır. Araştırma verileri, doküman incelemesi yöntemiyle toplanmış olup Kemal Paşa’nın mühür ve imzasını taşıyan çok sayıdaki arşiv belgesi başta olmak üzere veri çeşitliliğini sağlamak için farklı türden veri kaynakları da kullanılmıştır. İçerik analizi yöntemiyle çözümlenen verilerden hareketle Kemal Paşa’nın, yaşadığı dönemin eğitim hayatına etkisi tespit edilmeye çalışılmıştır. Sonuç olarak Kemal Paşa’nın, Tanzimat Döneminin reformist ve aydın bürokratlarından biri olarak özellikle Osmanlı eğitim modernleşmesi sürecinde yön tayin edici, belirleyici ve öncü bir hizmette bulunmuş bir eğitimci olduğu anlaşılmıştır. Bu süreçte çok yönlü eğitim politikalarının geliştirilmesine ve uygulanmasına hem teorisyen hem pratisyen rolleriyle katkı sunan Ahmed Kemal Paşa’nın yenilikçi, pragmatist özelliklere sahip bir eylem adamı olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Eğitim Tarihi, Eğitim Politikaları, Osmanlı Modernleşmesi, Ahmed Kemal Paşa, Maarif-i Umumiye Nezareti

A Pioneering Character in the Context of Educational Modernization in the Ottoman Empire: Ahmed Kemal Pasha’s Educational Policies and Practices (1847-1878)

Öz

It is not possible to appreciate the educational modernization during the Tanzimat Period and to evaluate the outcomes of this process with a developmental and holistic perspective without presenting the detailed biographies of the figures having critical roles during the modernization of education in the Ottoman Empire and analysing their contribution to the educational policies and practices of their period with a comprehensive and original approach. The present study aimed to examine the educational policies and practices adopted by Ahmed Kemal Pasha, as a pioneering character during the process of educational modernization in the Ottoman Empire, in his senior educational administration positions on several occasions. The present study was designed as historical research based on original and primary sources by exploiting a qualitative method. The research data were collected through a document analysis method by referring to different types of data sources especially a great number of archive documents with the seal and signature of Kemal Pasha, which guaranteed data diversity. The effect of Kemal Pasha on the educational life of his period was attempted to be revealed through the findings based on the content analysis method. As a result of the study, it was concluded that Kemal Pasha, as one of the reformists and intellectual bureaucrats of the Tanzimat Period, was a man of education who played a directional, decisive, and pioneering role especially during the process of Ottoman educational modernization. Accordingly, Ahmed Kemal Pasha, an innovative and pragmatist activist, contributed to the development and implementation of sophisticated educational policies during the Tanzimat Era, with both his doctrinaire and practitioner functions.

Anahtar Kelimeler

History of Education, Educational Policies, Ottoman Modernization, Ahmed Kemal Pasha, The Ministry of Education

Kaynakça

• Ahmed Kemal, (H. 1262 / M. 1846). Farısi Tekellüm Risalesi. İstanbul: Tabhane-i Âmire Taş Destgâhı.
• Ahmed Lütfi, (1989). Vak’a-nüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi. (Cilt 12), (Haz.) M. Münir Aktepe, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Aksu, A. (2008). İngiltere-Amerika-Osmanlı hattında Lancaster öğretim sistemi. Değerler Eğitimi Dergisi. 6(16), 29-67, Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ded/issue/29184/312500 (20.04.2020).
• Akyıldız, A. (2012). Osmanlı bürokrasisi ve modernleşme. (4. Baskı). İstanbul: İletişim.
• Akyıldız, A. (2016). Mekteb-i Maarif-i Adliye. İslâm Ansiklopedisi. (Cilt EK-2), 238-240, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/mekteb-i-maarif-i-adliyye (29.12.2019).
• Akyüz, Y. (1994). İlkögretimin yenileşme tarihinde bir adım: Nisan 1847 Talimatı. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM). 5(5), 1-47. Erişim adresi: https://www.kisa.link/NcmJ (11.04.2020).
• Akyüz, Y. (2006). Türkiye’de öğretmen yetiştirmenin 160. yılında Darülmuallimîn’in ilk yıllarına toplu ve yeni bir bakış. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 20(20), 17-58.
• Ali Suavi, (Mayıs 1945). Başlıksız. Aylık Ansiklopedi. (13). Taha Toros Arşivi, Dosya No: 266, internet erişim: http://earsiv.sehir.edu.tr:8080/xmlui/handle/11498/15428
• Altınova, A. (2010). Osmanlı modernleşmesinde rüştiye mektepleri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Berker, A. (1945). Türkiye’de ilköğretim (1839-1908). Ankara: Millî Eğitim Basımevi.
• Bilim, C. Y. (2002). Türkiye’de çağdaş eğitim tarihi (1734-1876). (Genişletilmiş 2. Baskı). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
• Binbaşıoğlu, C. (1996). İlk ilkokul yönetmeliği (Nisan 1847 Talimatı) üzerine bir inceleme eseri. Çağdaş Eğitim. 21(223), 7-10.
• BOA (T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı), A.AMD. (Bâb-ı Âsafî Âmedî Kalemi), 26/23, (H. 26 Muharrem 1267 / M. 1 Aralık 1850); 32/78, (H. 29 Zilhicce 1267/M. 25 Ekim 1851); 32/5, (H. 17 Zilhicce 1267 / M. 13 Ekim 1851); 36/89, 1-1, (H. 6 Cemaziyelahir 1268/M. 28 Mart 1852).
• BOA, A.DVN. (Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümâyûn Kalemi), 68/13, (H. 10 Cemaziyelahir 1267/M. 12 Nisan 1851).
• BOA, A.DVN.MHM. (Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümâyûn Mühimme Kalemi), 34/88, (H. 23 Cemaziyelevvel 1278/M. 26 Kasım 1861); 35/87, (H. 20 Şaban 1278/M. 20 Şubat 1862).
• BOA, A.M. (Sadâret Müteferrik), 9/33, (H. 7 Şevval 1267/M. 5 Ağustos 1851).
• BOA, A.MKT. (Sadâret Mektubî Evrakı), 71/19, (H. 27 Rebiülevvel 1263/M. 15 Mart 1847); 91/52, (H. 8 Şaban 1263/M. 2 Temmuz 1847); 91/52, (H. 8 Şaban 1263/M. 2 Temmuz 1847).
• BOA, A.MKT.MHM. (Sadâret Mektubî Mühimme Kalemi), 241/29, (H. 30 Rebiülevvel 1279 / M. 25 Eylül 1862); 31/46, (H. 8 Cemaziyelahir 1267/M. 10 Nisan 1851); 337/91, (H. 21 Safer 1282/M. 16 Temmuz 1865); 339/29, (H. 8 Rebiülevvel 1282/M. 1 Ağustos 1865); 344/44, (H. 3 Cemaziyelahir 1282/M. 24 Ekim 1865); 350/24, 4-1, (H. 19 Şevval 1282/M. 7 Mart 1866); 350/82, (H. 25 Şevval 1282 / M. 13 Mart 1866); 351/77, (H. 5 Zilkade 1282/M. 22 Mart 1866).
• BOA, A.MKT.MHM. 351/78 (H. 5 Zilkade 1282/M. 22 Mart 1866); 363/46, (H. 15 Cemaziyelevvel 1283 / M. 25 Eylül 1866); 373/57, (H. 24 Ramazan 1283/M. 30 Ocak 1867); 375/16, (H. 18 Şevval 1283/M. 23 Şubat 1867); 331/6, (H. 29 Zilkade 1281/M. 1 Mayıs 1865); 381/50, (H. 5 Muharrem 1284/M. 9 Mayıs 1867); 362/71, (H. 5 Cemaziyelevvel 1283/M. 15 Eylül 1866); 341/84, (H. 25 Rebiülahir 1282/M. 17 Eylül 1865).
• BOA, A.MKT.MVL. (Sadâret Mektubî Kalemi Meclisi Vala Evrakı), 41/69, (H. 16 Receb 1267/M. 17 Mayıs 1851); 38/76, (H. 30 Rebiülevvel 1267/M. 2 Şubat 1851); 9/A.58, (H. 25 Şaban 1264/M.27 Temmuz 1848).
• BOA, HR.İD. (Hariciye Nezâreti İdare), 1456/57, (H. 1 Rebiülahir 1282/M. 24 Ağustos 1865).
• BOA, HR.TO. (Hariciye Nezâreti Hariciye Tercüme Odası), 407/9, (H. 12 Muharrem 1263/M. 31 Aralık 1846); 567/65, (H. 9 Şaban 1263 / M. 23 Temmuz 1847).
• BOA, İ. MMS. (İrâde Meclis-i Mahsûs), 37/1541, (H. 7 Rebiülevvel 1286/M. 17 Haziran 1869).
• BOA, İ.DH. (İrâde Dahiliye), 134/6903, (H. 15 Muharrem 1263/M. 3 Ocak 1847); 135/6923, (H. 3 Muharrem 1263/M. 22 Aralık 1846); 155/8034, (H. 11 Şaban 1263/M. 25 Temmuz 1847); 162/8438, 3-1; 4-1, (H. 5 Muharrem 1264/M. 13 Aralık 1847); 162/8438, 4-1, (H. 5 Muharrem 1264/M. 13 Aralık 1847); 224/13324, (H. 23 Muharrem 1267/M. 28 Kasım 1850); 493/33436 (H. 23 Muharrem 1279 / M. 21 Temmuz 1862); 493/33491 (H. 16 safer 1279/M. 13 Ağustos 1862).
• BOA, İ.DH. 499/33912, (H. 24 Cemaziyelevvel 1279 / M. 18 Kasım 1862); 535/37188, (H. 28 Zilkade 1281 / M. 24 Nisan 1865); 542/37713, (H. 11 Cemaziyelahir 1282/M. 1 Kasım 1865); 547/38078, 1, (H. 29 Şevval 1282/R. 5 Mart 1282/M. 17 Mart 1866); 547/38078, 2, (H. 9 Zilkade 1282/M. 26 Mart 1866); 553/38513 (H. 29 Rebiülahir 1283/M. 10 Eylül 1866).
• BOA, İ.DH. 639/44434, (H. 20 Receb 1288/M. 5 Ekim 1871); 659/45890. (H. 4 Şevval 1289 / M. 5 Aralık 1872); 659/45916, (H. 11 Şevval 1289 / M. 12 Aralık 1872); 8034, (H. 11 Şaban 1263/M. 25 Temmuz 1847); 592/41225 (H. 14 Safer 1286/M. 26 Mayıs 1869).
• BOA, İ.HR. (İrâde Hariciye), 219/12688, 12-1, (H. 17 Zilkade 1282/M. 3 Nisan 1866).
• BOA, İ.MVL. (İrâde Meclis-i Vâlâ), 529/23733, 4-1, (R. 15 Mart 1281/M. 27 Mart 1865); 529/23733, 5-1, (H. 16 Zilkade 1281/M. 12 Nisan 1865); 554/24887, (H. 28 Muharrem sene 1283/M. 12 Haziran 1866); 563/25280, (H. 22 Cemaziyelahir 1283/M. 1 Kasım 1866); 566/25432, (H. 4 Ramazan 1283/M. 10 Ocak 1867); 566/25480, (H. 11 Şevval 1283/M. 16 Şubat 1867); 567/25498, 1-1, (H. 8 ramazan 1283/R. 2 Kanun-ı Sani 1282/M. 14 Ocak 1867).
• BOA, İ.MVL. 532/23870, 2-1, (H. 29 Şevval 1281/M. 27 Mart 1865); 568/25545, (H. 19 Zilkade 1283/M. 25 Mart 1867); 570/25593, (H. 20 Zilkade 1283/M. 26 Mart 1867); 570/25622, (H. 2 Zilhicce 1283/M. 7 Nisan 1867); 571/25646 (H. 18 Zilhicce 1283/M. 23 Nisan 1867); 127/3324, (H. 24 Zilkade 1264/M. 22 Ekim 1848); 503/22764, (H. 13 Şevval 1280/M. 22 Mart 1864).
• BOA, İ.ŞD. (İrâde Şûrâ-yı Devlet), 6/304, (H. 10 Haziran 1284/M. 22 Haziran 1868); 8/430, (H. 9 Rebiülahir 1285/M. 30 Temmuz 1868); 9/446, (H. 4 Safer 1285/M. 27 Mayıs 1868); 10/488, (H. 6 Rebiülahir 1285/M. 27 Temmuz 1868).
• BOA, MB.İ. (Mâbeyn-i Hümâyûn İrâdeleri), 20/153, (24 Nisan 1865/H. 28 Zilkade 1281); 25/40, (H. 20 Recep 1288/M. 5 Ekim 1871).
• BOA, MF.İBT. (Maârif Nezâreti Tedrîsât-ı İbtidaiyye Kalemi), 12/7, (H. 6 Muharrem 1295/M. 10 Ocak 1878); 12/9, (H. 6 Muharrem 1295/M. 10 Ocak 1878); 12/17, (H. 6 Muharrem 1295/M. 10 Ocak 1878).
• BOA, MF.MKT. (Maârif Nezâreti Mektubî Kalemi), 51/198, (H. 2 Zilhicce 1294/M. 8 Aralık 1877); 51/214, (H. 5 Zilhicce 1294/M. 11 Aralık 1877); 52/74, (H. 21 Zilhicce 1294 / M. 27 Aralık 1877); 52/28, (H. 12 Zilhicce 1294/M. 18 Aralık 1877); 52/82, (H. 21 Zilhicce 1294 / M. 27 Aralık 1877).
• BOA, MF.MKT. 52/104, (H. 25 Zilhicce 1294/M. 31 Aralık 1877); 52/99, (H. 23 Zilhicce 1294/M. 29 Aralık 1877); 52/119, (H. 26 Zilhicce 1294/M. 1 Ocak 1878); 52/135, (H. 26 Zilhicce 1294/M. 1 Ocak 1878); 52/111, (H. 25 Zilhicce 1294 / M. 31 Aralık 1877). BOA, MVL. (Meclis-i Vâlâ Meclis-i Vâlâ Evrakı), 1033/28, (H. 19 Muharrem 1283/M. 3 Haziran 1866); 954/41, (H. 26 Rebiülevvel 1279/M. 21 Eylül 1862).
• BOA, Sadâret Mektubî Kalemi Nezâret ve Devair (A.MKT.NZD.), 384/56, (H. 10 Cemaziyelahir 1278/M. 14 Aralık 1861); 398/25, (H. 9 Şaban 1278/M. 9 Şubat 1862); 411/50, (H. 14 Şevval 1278/M. 14 Nisan 1862); 422/37, (H. 3 Zilhicce 1278/M. 1 Haziran 1862); 54/28, (H. 16 Recep 1268/M. 6 Mayıs 1852); 32/17, 1-1, (H. 12 Cemaziyelahir 1267/M. 14 Nisan 1851); 41/11, (21 Şevval 1267/19 Ağustos 1851).
• BOA, Sadâret Mektubî Kalemi Umum Vilâyât (A.MKT.UM.), 559/60, (H. 29 Şevval 1278/M. 29 Nisan 1862); 539/94, (H. 11 Şaban 1278 / M. 11 Şubat 1862).
• BOA, Şûrâ-yı Devlet (ŞD.), 880/57, (H. 2 Ramazan 1304/M. 25 Mayıs 1887); Defter no: 234 (H. 29 Ramazan 1285/M. 13 Ocak 1869).
• BOA, Yıldız Esas Evrakı (Y.EE.), 75/19, (H. 7 Muharrem 1295/M. 11 Ocak 1878).
• Cevdet Paşa, (1991). Tezâkir. (Yay. Haz.) Cavid Baysun. (3. Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Çora, E. (2008). Osmanlı’dan Cumhuriyete Danıştay’ın gelişim süreci. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Davud, F. (2017). Hâtimetü’l-Eş’âr (Fatîn Tezkiresi). (Haz.) Ömer ÇİFÇİ. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Demirel, M. (2009). Bezmiâlem Valide Sultan School: Darülmaârif. Middle Eastern Studies. 45(3), 507-516.
• Denzin, N. K. & Lincoln, Y. S. (2005). Introduction: The Discipline and Practice of Qualitative Research. The Sage Handbook of Qualitative Research. (3 rd). (Ed.) N. K. Denzin ve Y. S. Lincoln. Thousands Oaks, CA: SAGE Publications, pp. 1-32.
• Devlet Salnamesi (Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye), (H. 1269/M. 1853/1854); (H. 1270/M. 1854/1855); (H. 1271/M. 1855/1856). İstanbul: Darü't-Tıbaatü'l-Amire. İnternet erişim: http://isamveri.org/?url=salname (11.02.2019).
• Duman, T. & Dilaver, H. H. (1996). İstanbul'da açılan ilk Darülmuallimîn. Erdem, 9(26), 651-658, Erişim adresi: http://dergipark.org.tr/tr/pub/erdem/issue/44393/549343#article_cite (19.04.2020).
• Düstur (H.1289/M. 1872-1873). (1. Tertip, Cilt 2). İstanbul: Matbaa-yı Amire.
• Engelhardt, E. P. (2017). Türkiye ve Tanzimat: Devlet-i Osmaniye’nin târih-i ıslahatı 1826’dan 1882’ye. (Çev.) Ali Reşad, (Yay. Haz.) Erol Kılınç. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Erdoğdu, A. T. (1995). Maarif-i Umumiye Nezareti teşkilatı: İdari teşkilat açısından. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Erdoğdu, T. (1996). Maarif-i Umumiyye Nezareti teşkilatı I. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi. 51(01), 183-265.
• Ergin, O. (1977). İstanbul mektepleri ve ilim, terbiye ve sanat müesseseleri -dolayısiyle- Türkiye maarif tarihi. (Cilt I-II), İstanbul: Eser Kültür.
• Eyice, S. (1996). Fossati, Gaspare Trajano (1809-1883). İslâm Ansiklopedisi. (13), 170-173. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/fossati-gaspare-trajano (13.05.2020).
• Fatma Aliye, (1995). Ahmet Cevdet Paşa ve zamanı. İstanbul: Bedir.
• Gündüz, M. (2016). Maariften eğitime: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e eğitim düşüncesindeki dönüşüm. İstanbul: Doğu Batı. Hasebe, K. (2018). The 1869 Ottoman public education act: Proceedings and participants. Osmanlı Araştırmaları. 51(51), 181-207. Doi: 10.18589/oa.591831.
• İnal, İ. M. K. (1925). “Hatıra-i Atıf”, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası. 15(7), 40-54. İstanbul.
• İnal, İ. M. K. (1969). Son asır Türk şairleri. (Cilt II.) İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• İnal, İ. M. K., & Yaşar, H. H. (1984). Evkaf-ı Hümayun Nezaretinin kuruluş tarihi ve nazırların hal tercümeleri IV. (Sadeleştirerek Neşre Haz.) Nazif ÖZTÜRK. Vakıflar Dergisi. (18), 43-59.
• İnalcık, H., & Seyitdanlıoğlu, M. (2017). (Ed.), Tanzimat: değişim sürecinde Osmanlı imparatorluğu. (6. Baskı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür.
• İskit, S. (1943). Türkiye’de matbuat idareleri ve politikaları. Ankara: Başvekâlet Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü. İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı Nadir Eserler Kütüphanesi. Vükelâ ve rical-i devletten bazılarının resimleri: Kemal Paşa. II.Abdülhamid Han Fotoğraf Albümleri. Yer ve Demirbaş numarası: NEKYA90622/11A, http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90625---0009.jpg (16.05.2020).
• İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı Nadir Eserler Kütüphanesi. Vükelâ ve rical-i devletten bazılarının resimleri: Kemal Paşa. II. Abdülhamid Han Fotoğraf Albümleri, Yer ve Demirbaş numarası: NEKYA90625/1, http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90625---0001.jpg (16.05.2020).
• Kaplan, M. (1994). Mustafa Reşid Paşa ve yeni aydın tipi. Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri: Bildiriler, Ankara 13-14 Mart 1985. (2. Baskı). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu.
• Kara Pilehvarian, N. (2001). Bezmialem Valide Sultan’ın eğitim ıslahatlarındaki rolü ve Valide Mektebi/Dârûlmaarif. (Der.) Hidayet Yavuz Nuhoğlu, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğleri. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi.
• Kara, İ., & Birinci, A. (2012). Bir eğitim tasavvuru olarak mahalle/sıbyan mektepleri: Hatıralar, yorumlar, tetkikler. (2. Baskı) İstanbul: Dergâh.
• Kaya Doğanay, F. (2011). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e rüştiye mektepleri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Kayaoğlu, T. (1996). Türkiye’de tercüme müesseseleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Koçer, H. A. (1991). Türkiye’de modern eğitimin doğuşu ve gelişimi (1773-1923). (2. Baskı). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Küçükler, O. Z. (2014). Encümen-i Daniş. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Maarif Salnamesi (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye), (H. 1316/M. 1898-1899). (Birinci Def’a Olarak Tertib Edilmiştir), Darülhilafetülâliye/İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Maarif Salnamesi (Salname-i Nezareti Maarif-i Umumiyye), (H. 1321/M. 1903-1904). Altıncı Def’a Olarak Tertib Edilmiştir, Darülhilafetülâliye/İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Mahmud Cevad, İ. N. (2002). Maarif-i Umumiye Nezareti tarihçe-i teşkilât ve icraâtı. (Yay. Haz.) Mustafa Ergün, Tayip Duman, Sebahattin Arıbaş, H. Hüseyin Dilaver. Ankara: Millî Eğitim Basımevi.
• Mehmed Atıf, (2016). Hatıra-i Atıf. (Haz.) Nurettin Gemici ve Hikmet Toker. İstanbul: TBMM Milli Saraylar.
• Pakalın, M. Z. (1940). Son sadrazamlar ve başvekiller. (Cilt 1-6). İstanbul: Ahmet Sait Matbaası.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı deyimleri sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Sakaoğlu, N. (1994). Valide Mektebi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. (Cilt 7), 363-364. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı (Kültür Bakanlığı ortaklığıyla).
• Strauss, A. & Corbin, J. (1998). Basics of Qualitative Research Techniques. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
• Somel, S. A. (2015). Osmanlı'da eğitimin modernleşmesi (1839-1908): İslâmlaşma, otokrasi ve disiplin. (2. Baskı). (Çev.) Osman Yener. İstanbul: İletişim.
• Şahbaz, N. K. (2005). Tanzimat’tan Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar (1839-1928) Türkiye’de ilkokuma ve yazma öğretimi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, (1992), Osmanlı belgelerinde Bosna-Hersek. Ankara: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• Takvim-i Vekayi, no: 372, (H. 23 Rebiülahir 1264/M. 29 Mart 1848); no: 361; no: 425, (H. 23 Cemaziyelahir 1266/M. 6 Mayıs 1850); no: 504, (H. 3 Haziran 1283/M. 15 Haziran 1867).
• The Dundee Courier And Argus, (Wednesday 30 May 1866 / Çarşamba 30 Mayıs 1866), No: 3998.
• The Newcastle Journal, (Saturday 28 May 1853 / Cumartesi 28 Mayıs 1853), Vol. XXII, No: 1103.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), (1997). Türk parlamento tarihi I. ve II. Meşrutiyet, (Cilt II), Ankara: TBMM Vakfı.
• Unat, F. R. (1964). Türkiye eğitim sisteminin gelişmesine tarihi bir bakış. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Ünal, U., & Birbudak, T. S. (2013). İstanbul Dârulmuallimîni (1848-1924). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi.
• Yıldırım, M. A. (2010). Tanzimat döneminde meslek okulları. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Yıldırım, M. A. (2012). Tanzimat döneminde Darülmuallimîn mezunlarının rüşdiyelere tayini. Musa Çadırcı’ya Armağan Yazılar, Ankara: Bilgin Kültür Sanat.