Kaht-ı Ricâl Girdâbında Saltanat Sürmek: II. Mahmud ve Yönetici Kadro [1808-1826]

Yıl 2024, Sayı: 23, 271 - 295

Abdullah Saydam

https://doi.org/10.21021/osmed.1502897

Öz

II. Mahmud tahta çıktığında devlet iç isyanlarla uğraşmakta ve Rusya ile savaşmaktaydı. Genç Padişah’ın hedefi savaşı bir an önce bitirmekti. Bunun için zafer kazanıp onurlu bir antlaşma imzalanmasını arzu etmekteydi. Ancak bu yıllarda devlet çok yönlü problemler ile karşı karşıya idi: Devlet kurumlarındaki hantallık, Yeniçeri Ocağı’nda düzensizlik, malî yapının bozukluğu, insanların umursamazlığı gibi. Bütün bunlardan daha önemli sorun Osmanlı kaynaklarında kaht-ı ricâl denilen devlet adamı vasıflarına sahip yöneticinin azlığı idi. Padişah’a yardımcı olmaları ve danışmanlık yapmaları beklenen bu zümre yeteneksizlik, tembellik, hainlik gibi olumsuzluklara sahipti. Aralarında çıkar çatışması mevcuttu. Kıskançlık, birbirleri aleyhinde çalışmak ve fesat çıkarmak yaygındı. Din ve devletin istikbali tehdit altında iken bile şahsi menfaatlerini korumaya çalışanların sayısı az değildi. Padişah’ın devleti ve toplumu daha güçlü hale getirmeye yönelik fermanlarının uygulanmadığı da sıklıkla görülmekteydi. II. Mahmud, devlet adamlarını bir vazifeye getirirken işin iyi yapılacağı beklentisi içerisinde olmaktaydı. Ancak görevin gereğinin yapılmadığı hallerde birkaç uyarıdan sonra azil yoluna başvurmaktaydı. Dolayısıyla istenen nitelikte ricâl bulunamaması sebebiyle oldukça sıklıkla tayin-azil sürecinin meydana geldiği görülmektedir. Bu araştırmada II. Mahmud’un bizzat yazdığı yazılar ön planda tutularak konunun incelenmesine çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

II. Mahmud, Kaht-ı Ricâl, Osmanlı Devleti

Reigning in the Maelstrom of Shortage of State Dignitaries: Mahmud II and the Administrative Staff [1808-1826]

Öz

When Mahmud II ascended the throne, the state was struggling with internal rebellions and was at war with Russia. The young Sultan's goal was to end the war as soon as possible. He wanted to achieve victory and sign an honourable treaty. However, during these years, the state was faced with multifaceted problems such as the sluggishness in state institutions, the disorganisation in the Janissary Corps, the disorder in the financial structure, and the indifference of the people. The more important problem was the scarcity of administrators with the qualities of statesmen, which is called kaht-ı rical in Ottoman sources. This group, which was expected to assist and advise the Sultan, had the negative traits such as incompetence, laziness and treachery. There was a conflict of interest between them. Jealousy, working against each other and mischief were common. Even when the future of religion and the state was under threat, many tried to protect their personal interests. The Sultan's edicts to strengthen the state and society were often not implemented. When Mahmud II assigned a task to a statesman, he expected the job to be done well. However, in cases where the duty was not fulfilled, he would resort to dismissal after a few warnings. Therefore, it can be seen that the process of appointment and dismissal occurred quite often due to the lack of state dignitaries with the desired qualifications. This study examines this issue through the personal writings of Mahmud II.

Anahtar Kelimeler

Mahmud II, Shortage of State Dignitaries, Ottoman Empire

Kaynakça

• I. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Hatt-ı Hümâyûn (HAT): 182/16829, 250/14185, 278/16406, 278/16419, 279/16457, 279/16502, 280/16609, 282/16740, 290/17386, 292/17431, 294/17483, 300/17804, 300/17822, 319/18705, 319/18723, 336/19290, 337/19315, 339/19382, 340/19435, 341/19463, 341/19502, 394/20831, 463/22663, 463/22666, 463/22671, 463/22676, 463/22679, 463/22687, 464/22715, 464/22735, 464/22742, 464/22747, 465/22767, 465/22777, 473/23167, 481/23566, 489/24003, 505/24878, 524/25582, 524/25593, 524/25599, 524/25601.
• 525/25613, 525/25618, 525/25619, 525/25620, 525/25644, 525/25654, 525/25672, 525/25677, 525/25687, 525/25702, 525/25704, 525/25708, 525/25712, 525/25717, 525/25735, 526/25748, 526/25754, 526/25779, 526/25783, 596/29228, 668/32610, 987/41800, 987/41801, 1006/42207, 1007/42251, 1007/42277, 1007/42307, 1008/42361, 1241/48258, 1272/49269, 1310/51021, 1310/51058, 1312/51054, 1312/51078, 1313/51114, 1313/51147, 1313/51172, 1313/51197, 1314/51203, 1314/51217, 1320/51475, 1338/52286, 1340/52416, 1425/58345, 1533/95, 1580/10.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi-Evrak (TSMA-E), 529/57, 710/79, 860/48, 860/63, 861/2, 861/9, 861/14.
• II-Kaynak Eserler ve İncelemeler
• Ahıshalı, Recep. “Arşiv Belgelerinden Oluşturulmuş Reisülküttablar Listesi.” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 50 (2023): 1-88.
• Ahmed Lütfi Efendi. Tarih-i Lütfi. II İstanbul: Kütüphane-i Osmanî, 1299.
• Avcı, Yasemin, Ömür Yazıcı Özdemir. “Kudüs Kamame Kilisesi: Hıristiyanlığın Merkezinde Osmanlı Mirası ve Statüko Meselesi.” Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi XV/29 (2019): 35-58.
• Baş, İbrahim. “Türk Arşivlerinde Tasnif ve Tasnif Sistemleri.” Çankırı Karatekin Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi VII/1 (2019): 49-77.
• Bayram, Fatih. “Mısır’da Osmanlı İdaresi ve Memlük İsyanları Hakkında Ebûbekir Râtib Efendi Tarafından Şehzade (III.) Selim’e Sunulan Bir Rapor.” Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi IV/1 (2019): 29-53.
• Beydilli, Kemal, “Mahmud II”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXVII (Ankara 2003), ss.352-357.
• Câbî Ömer Efendi. Câbî Tarihi. Haz. Mehmet Ali Beyhan. 2 cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• Çelik, Yüksel. Şeyhü’l-Vüzerâ Koca Hüsrev Paşa. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Çınar, Ali Osman. “Es-Seyid Mehmed Emîn Behîcʼin Sevânîhüʼl-Levâyihʼi ve Değerlendirmesi”. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 1992.
• Doğan, Mehmet. “Mehmet Emin Rauf Paşa (1780-1860).” Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2019.
• Doğan, Muzaffer. Osmanlı Devletinde İçişlerinin Yönetimi, Sadaret Kethudalığı. Ankara: Türk İdari Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2016.
• Düzen, Cem. “Hurşid Ahmed Paşa (1762-1822).” Doktora tezi, Trakya Üniversitesi, 2022.
• Ercan, Yavuz. Kudüs Ermeni Patrikhanesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Erdem, Hüsemeddin. “Abdüllatif Karamânî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, I (İstanbul, 1988), ss. 256.
• Eren, Hulusi, “Âsaf’ın ‘Kaht-ı Ricâl’ Kasidesinde Sosyal Eleştiri.” Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi V/4 (2021): 2131-2157.
• Genç, Mehmet, “İltizâm”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXII (İstanbul 2000), ss. 154-158.
• Gökçek, Mehmet Fatih. “Behcetî Seyyid İbrahim Efendi “Tarih-i Sülale-i Köprülü”: (Transkripsiyon ve Tahlil).” Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2006.
• Kılıç, Orhan. “Son Dönem Yeniçeri Ağası Tayinleri: Sistematik Bir İnceleme (1750-1826)”, Prof. Dr. Mehmet Ali Ünal’a Armağan, Ed.Nurgül Bozkurt, Zübeyde Güneş Yağcı, Ankara: Berikan Yayınevi, 2018, 253-268.
• Kılıç, Sami, İhsan Satış. “Osmanlı Arşiv Vesikalarına Göre Hıristiyan Cemaatlerin Kamame Kilisesi ile İlgili Tartışmaları.” History Studies III/3 (2011): 225-244.
• Koç, Bekir. “Hatt-ı Hümâyûnların Diplomatik Özellikleri ve Padişahı Bilgilendirme Sürecindeki Yerleri.” Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 11 (2000): 305-313.
• Koç, Bekir. “II. Mahmut’un Beyaz Üzerine Hatt-ı Hümâyûnları.” Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, 1996.
• Kütükoğlu, Mübahat S. Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 1994.
• Mehmed Es’ad Efendi. Vak’a-nüvis Es’ad Efendi Tarihi. Haz. Ziya Yılmazer. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2000.
• Mehmed İzzet Bey. Harita-i Kapudanân-ı Derya, Osmanlı Kaptanıderyaları (1352-1853). Haz. Cemil Sağlam, Ed. Göker İnan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurulu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmani. Haz. Nuri Akbayar. 6 cilt, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Mütercim Ahmed Âsım Efendi. Âsım Efendi Tarihi. Haz. Ziya Yılmazer. 2 cilt, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurulu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Namık Kemal, “Sebeb-i Kaht-ı Ricâl” idi. İbret, 38 (12 Teşrîn-i Evvel 1288/24 Ekim 1872).
• Özcan, Tahsin, “Zeynelâbidin Efendi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XLIV (İstanbul 2019), ss. 366-367.
• Özkaya, Yücel. “Canîkli Ali Paşa’nın Risalesi ‘Tedâbîrü’l-Ğazavât.’ ” Tarih Araştırmaları Dergisi VII/12 (1969): 119-191.
• Öztuna, Yılmaz. Devletler ve Hanedanlar – Türkiye. II, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Öztürk, Ali. “Bir Sûfî Otobiyografisi: Şâh Velî Ayıntâbî’nin (V.1013/1605[?]) er-Rıhletü’s-Seniyye’si.” Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi XX/2 (2020): 689-726.
• Pamuk, Bilgehan. “Osmanlılar Zamanında Rum-Ermeni Kiliseleri Arasındaki İlişkiler (Kudüs Örneği).” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 16 (2001): 233-257.
• Sansar, Neslihan. “Yusuf Ziya Paşa (Siyasi ve Askeri Faaliyetleri).” Yüksek lisans tezi, Adıyaman Üniversitesi, 2019.
• Selçuk, Bahir, Nurten Çelik. “Safvet-Beg Başagiç’in Gözünden Nergisî.” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi XXVIII/2 (2018): 43-62.
• Şânî-zâde Mehmed ʻAtâ’ullah Efendi. Şânî-zâde Târîhi. Haz. Ziya Yılmazer, 2 cilt (İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2008.
• Takamatsu, Yoichi. “Osmanlı Belge Yönetiminde Kesilmiş Hatt-ı Hümâyûnlar.” Osmanlı Araştırmaları, 51 (2018): 115-157.
• Tayyar-zâde Atâ. Osmanlı Saray Tarihi – Târîh-i Enderûn. Haz. Mehmet Arslan. IV, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2010.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Yenidünya Gürgen, Süheyla. Devletin Kâhyası Sultanın Efendisi, Mehmet Said Hâlet Efendi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• Yenidünya, Süheyla. “Hâlet Efendi’ye Dair Bir Risale”. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11/2 (2009): 17-39.
• Yıldırım, Birol. “Abdullah b. Durmuş Fâkih Karamânî’nin ‘El-Meslekü Bi-Mi’râcü’l-Müştâkîn ve Minhâcü’l-Müttakîn’ Adlı Eserindeki Tasavvufî Düşünceler.” Karaman Araştırmaları –II, Ed.: H. Muşmal, E. Yüksel, M.A. Kapar. Konya: Palet Yayınları, 2019. 429-447.
• Yurdakul, İlhami. “Kudüs Kamame Kilisesi’nde Ermeniler ile Rumların Dini-Siyasi Nüfuz Mücadelesi ve 1740 Tarihli Ferman.” Vakanüvis, Ortadoğu Özel Sayısı I/1 (2016): 246-254.