Sultan III. Ahmed’in Kızı Ayşe Sultan’ın Hayatı ve Vakıfları

Yıl 2025, Sayı: 25, 1 - 33

Mustafa Güler , Ramazan Hüseyin Biçer

https://doi.org/10.21021/osmed.1523015

Öz

Padişah kızlarının hayatları ve kurdukları hayır müesseseleri, hanedanın evlilik politikalarının, bürokratik ilişkilerinin ve dönemin şahıslarının hayat hikayelerinin detaylarını öğrenmemiz açısından önemli bir yere sahiptir. Hayatlarının tamamını İstanbul’da ve saray çevresinde geçiren padişah kızlarının doğumlarından itibaren eğitimleri ve evlilik hayatlarında babaları oldukça etkili olmuştur. Bu kapsamda padişah kızlarının, eğitimlerini aldıktan sonra öne çıkan ve güvenilir devlet adamlarıyla evlendirilmeleri geleneği, son döneme kadar devam etmiştir. Sultan III. Ahmed’in kızı Ayşe Sultan’ın yaşamı da XVIII. asır saray hayatı ve Osmanlı hanedanı hakkında önemli bilgiler vermektedir. O, 58 yıllık ömründe üç evlilik geçirmiş ve bir kız çocuğu sahibi olmuştur. 11 yaşındayken Silahtar İstanbuli Mehmed Paşa ile ilk evliliğini yapmış, kocasının vefatından 3 yıl sonra Ratip Ahmed Paşa ile evlenmiştir. Son evliliğini ise Tırhala Valisi Silahtar Mehmed Paşa ile yapan Ayşe Sultan bir de vakıf kurmuş, vakfına sahibi olduğu arazileri ve çiftlikleri akar olarak bağışlamıştır. Bir de kendi adına çeşme yaptırmış, bu sebeple de ismi, bâni hanım sultanlar arasında yer almıştır. Bu çalışmada da Ayşe Sultan’ın doğumundan ölümüne kadar hayatı, evlilikleri, sahip olduğu mülkler ve kurmuş olduğu vakfın akarları ile vakfının hayır cihetleri ele alınmıştır. Ayrıca eşleri ile çocuğunun hayatlarına da temas edilmiştir. Eşlerinden bazılarının ölüm tarihleri ile ilgili çelişkiler de bu çalışmayla giderilmiştir. Çalışmada, dönemin kroniklerinin yanında Vakıflar Genel Müdürlüğü ile Başkanlık Osmanlı Arşivi'nde bulunan belgelere başvurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Ayşe Sultan, Sultan III. Ahmed, Padişah Kızı, Vakıf, Osmanlı Ailesi Saray Hayatı

The Waqfs and Life of Ayse Sultan, Daughter of Sultan Ahmed III

Öz

The lives of the sultan's daughters and the charitable institutions they founded have an important place for us to learn the details of the dynasty's marriage policies, bureaucratic relations, and the life stories of the individuals of the period. The sultan's daughters spent their entire lives in Istanbul and around the palace, and their fathers were very influential in their education and marriage life from birth. In this context, the tradition of marrying the sultan's daughters to prominent and trustworthy statesmen after they received their education continued until the last period. The life of Sultan Ahmed III's daughter Ayse Sultan also provides important information about eighteenth-century court life and the Ottoman dynasty. She had three marriages and one daughter in her 58 years of life. At the age of 11, she married Silahtar İstanbuli Mehmed Pasha for the first time, and three years after his death, she married Ratip Ahmed Pasha. Her last marriage was with Silahtar Mehmed Pasha, the Governor of Tarhala. She donated the land and farms owned by the waqf established. Ayse Sultan also had a fountain built in her name, so her name has been included among the lady sultans who built fountains. In this study, Ayse Sultan's life from birth until death, her marriages, the properties she owned, the assets of the waqf she established, and the charitable aspects of her waqf are discussed. It also touches on the lives of her husbands and children. The contradictions regarding the death dates of some of his wives have also been resolved in this study. In this study, in addition to the chronicles of the period, the documents in the General Directorate of Foundations and the Ottoman Archives of the Presidency were consulted.

Anahtar Kelimeler

Ayse Sultan, Sultan Ahmed III, The Daughter of Padishah, Waqf, The Palace Life of Ottoman Dynasty

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi
• BOA, Ali Emiri Tasnifi Sultan I. Mahmud Dönemi Evrakı (AE. SMHD. I), 46 – 2771; 50. 3072; 112 – 8091; 113 – 8158; 129 – 9426; 170/12960; 174/13442.
• BOA, Ali Emiri Tasnifi Sultan III. Mustafa Dönemi Evrakı (AE.SMST.III), 104.7921.
• BOA, Cevdet Belediye Evrakı (C.BLD), 104/5168.
• BOA, Cevdet Tasnifi Evkaf Belgeleri (C. EV), 642.32391.
• BOA, Cevdet Tasnifi Saray (C.SM), 12/615. 1; 37/1871; 58. 2945-1; 120. 6013; 7122. 6013; 170.8502.
• BOA, Divan-ı Hümayun Mühimme Defterleri (A.DVN. MHM), Defter no. 136/ hüküm no. 509.
• BOA, Evkaf-ı Hümayun (Haremeyn) Müfettişliği Sicilleri, (EHMS), 148, s. 27.
• BOA, Hatt-i Hümayun Tasnifi (HAT), 1451/57.
• BOA, İbnülemin Tasnifi Hatt-ı Hümayun Belgeleri (İ.E. HAT), 1-18.
• BOA, Nezaret Sonrası Evkaf Defterleri (EV), 27425/2-3; 38109.
• BOA, Şura-yı Devlete Evrakı (ŞD), 94-40.
• BOA, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TSMA.D), 2113.1. 328210555.
• BOA, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TSMA.E), 233/29; 443/22; 557/38; 763/97751-1; 852 – 55; 854/57; 912/12; 1260-24; 6748/32-33; 7751-1.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Defterleri (VGMA.D), i 363/153; 735, s. 197; 785, 52; 1436, 1-23; 2109/11.
• Basılı Eserler, Tezler, Makaleler
• “Ratib Paşa (Damat)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar, C II, İstanbul: Yapıkredi Yayınları, 1999, s. 450.
• Ahmed Cevdet Paşa. Târih-i Cevdet, C II/I, haz: Şevki Nezihi Aykut, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
• Ahmed Vâsıf. Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâikü’l-Ahbâr, haz. Mücteba İlgürel: Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• Akgündüz, Ahmed. “Bir Aile ve Hizmet Müessesi Olarak Osmanlı’da Harem”, Türkler, C X, Ankara: 2002, 315-347.
• Akgündüz, Ahmed. "Eski ve Yeni Hukukumuzda Devletin Kurduğu Vakıflar", Vakıf Haftası Dergisi, IV (1986): 235-246.
• Aktepe, Münir, Şem’dâni-Zâde Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi Mür’i’t-Tevârih, C I, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1976.
• Alderson, A. D. Osmanlı Hanedanının Yapısı, çev: Şefaattin Severcan, İstanbul: İz Yayıncılık, 1998.
• Allahverdi, Reyhan Şahin. "Yetim Bir Hanım Sultan: Şehzade Mehmed’in Kızı Hümaşah Sultan Vakıfları", Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 37 (2016): 1-25.
• Atçıl, Zahit. “Osmanlı Hanedanının Evlilik Politikaları ve Mihrimah Sultan’ın Evliliği”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 34(2020): 1-26.
• Aykan, Eylül. Sultan III. Ahmed’in Büyük Kızı Esma Sultan, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir: 2019.
• Barkan, Ömer Lütfi. “İslam-Türk Mülkiyet Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğu'nda Aldığı Şekiller III: İmparatorluk Devrinde Toprak Mülk ve Vakıflarının Hususiyetleri”, Osmanlı Devleti'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Tetkikler-Makaleler, haz. Hüseyin Özdeğer, C II, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, (2000): 1311-1315.
• Biçer, Ramazan Hüseyin. Haremeyn Evkaf Müfettişliği Sicilleri Ekseninde Vakıf Problemleri ve Çözüm Yolları (1587-1615), Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Afyonkarahisar: 2023.
• Boyabadi Halil Şükrü Efendi. Kitâb-ü Ahkâmi’l-Evkâf, İstanbul: 1329.
• Bursalı Mehmed Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri, haz. İsmail Özen ve A. Fikri Yavuz, İstanbul: Meral Yayınevi, 1972. Ceyhan, Muhammet. “Osmanlı Devleti'nde Vakıf Statüsünün İptaline Dair Bir Örnek: Sokullu Mehmed Paşa ve Bali Bey'in Belgrat'taki Vakıf Akarının Devletleştirilmesi”, II. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri, C I, İstanbul: 2016, 403-422.
• Çakmak, Abdullah. “18. Yüzyılda Hayırsever Bir Padişah Kadını: Vuslat Kadın'ın Medine ve İstanbul Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, 52 (2019):75-92.
• Çelebizade Asım. Küçük Çelebizade Tarihi, C I-II, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1282.
• Engin, Vahdettin. Rumeli Demiryolları, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul: 1992.
• Finkel, Caroline. Rüyadan İmparatorluğa Osmanlı, çev: Zülal Kılıç, İstanbul: Timaş Yayınları, 2017.
• Göynüklü Ahmed Efendi. Târih-i Göynüklü, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Güler, Mustafa ve Özdamar, Rahime. “III. Ahmed’in Kızı Saliha Sultan ve Vakıfları (1127-1192(1715-1778)”, Tarih Dergisi, 75 (2021): 117-158.
• Günay, Fatih. “Râşid Mehmed Efendi”, DİA, C XXXIV, (Ankara: 2007): 463-465.
• Günay, Hacı Mehmed. “Vakıf”, DİA, C. XXXXII, (Ankara: 2012): 475-478.
• Hafız Hüseyin Ayvansarayî. Mecmuâ-i Tevârih, haz. Fahri Ç. Derin ve Vahid Çabuk, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1985.
• Hâfız Hüseyin Ayvansarayî. Vefeyât-ı Selâtîn ve Meşâhir-i Ricâl, Haz. Fahri Ç. Derin, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1978.
• Haskan, Mehmet Mermi. Eyüp Tarihi, İstanbul: Türk Turing Turizm İşletmeciliği Vakfı Yayınları, 1993.
• Izzî Süleyman Efendi. Izzî Tarihi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri (1009/1600), haz. Mehmet Canatar, İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları, 2004.
• Juliette Dumas. Es perles de nacre du sultanat Les princesses ottomanes (mi-XVe – mi-XVIIIe siècle, École des Hautes Études dn Sciences Socıales École Doctorale d’hıstoıre et Cıvılısatıons, Thèse de Doctorat Inédite, Paris: 2013.
• Karaca, Filiz. “Turhan Sultan”, DİA, C XLI, Ankara: 2012, 423-425.
• Kaya, Mehmet. “XIX. Yüzyılda İzmit (Kocaili) Sancağı'nın Demografik Durumu ve İskan Siyaseti”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C XXVI, S 41 (2007): 59-81.
• Kaya, Münir Yaşar. “Fıkhî Açıdan Aile İçerisinde Yapılan Mülkiyet Nakilleri ve Aile Vakfıyla İlişkisi”, Afyon Kocatepe Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, III/1 (2020): 53-93.
• Kılıç, Yasin. Ratib Ahmed Paşa Hayatı, Edebi Şahsiyeti, Divanının Tenkidli Metni ve İncelemesi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: 1996.
• Kolay, Arif. "Hayırsever, Dindar, Nazik ve Şâire Bir Padişah Kızı: Âdile Sultan". Akademik İncelemeler Dergisi, 12 (2017): 1-33.
• Korkmaz, Ömer. “Osmanlı Uygulamaları Işığında Küçüklerin Evlendirilmesi ve İzinsiz Nikah”, Bilimname Dergisi, I (2019): 453-475.
• M. Râşid Efendi. Târih-i Râşid, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1282.
• Mardin, Ebü’lûlâ, Toprak Hukuku Dersleri, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1947.
• Maydaer, Saadet, “Osmanlı Hanedan Ailesine Mensup Hanımların Vakıflarında Ramazan Ayına Yönelik Hizmetler”, Vakıflar Dergisi, 56 (2021): 21-32.
• Mehmed Hâkim Efendi. Hâkim Efendi Tarihi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı,2019.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmâni Yahud Tezkire-i Meşahir-i Osmaniyye, haz. Ali Aktan vd. C. I, İstanbul: Sebil Yayınları, 1995.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmâni Yahud Tezkire-i Meşahir-i Osmaniyye, C IV/I, haz. Mustafa Keskin vd. İstanbul: Sebil Yayınları 1997.
• Memiş, Mehmet. “Vakfiyeleri Işığında Osmanlı Dönemi Urfa Câmilerinde Vakıf Hizmetleri”, Vakıflar Dergisi, 51 (2019): 131-152.
• Ömer Hilmi Efendi. İthafü’l-Ahlâf fî Ahkâmi’l-Evkâf, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1307.
• Öztürk, Nazif. “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Sanayileşme ve 1827’de Kurulan Vakıf İplik Fabrikası”, Vakıflar Dergisi, C XXI (1990): 23-80.
• Râşid Mehmed Efendi. Çelebizade İsmail Asım Efendi, Tarih-i Raşid ve Zeyli, haz. Abdülkadir Özcan vd., İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Sakaoğlu, Necdet. Bu Mülkün Kadın Sultanları, İstanbul: Alfa Yayınları, 2015.
• Subhî Mehmed Efendi. Subhî Tarihi, haz. Mesut Aydıner, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2007.
• Şefkati Bağdadî. Şefkat Tezkiresi, Haz. Filiz Kılıç, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017.
• Şemdanizade Fındıklılı Süleyman Efendi. Mür’it-i Tevarih, haz. Münir Aktepe, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1976.
• Rado, Şevket. “III. Mustafa’nın Kız Kardeşi Ayşe Sultan Nasıl Evlendi?”, Hayat Tarih Mecmuası, 3/1 (1972): 4-6.
• Rado, Şevket. “III. Mustafa’nın Kız Kardeşi Ayşe Sultan İçin Yapılan Zifaf Töreni”, Hayat Tarih Mecmuası, 4/ I (1972):4-6.
• Tamçelik, Soyalp. “Osmanlı Dönemi Demiryollarının Tarihî Gelişimi İçerisinde Siyasî ve İktisadî Sosyal Etkileri”, Erdem, 12/35(2000): 483-535.
• Tarihimizde Vakıf Kuran Kadınlar, Ed: Tülay Duran, İstanbul: Tarihi Araştırmalar ve Dökümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı Yayınları, 1990.
• Topal, Mehmet. Silahdar Fındıkılı Mehmed Ağa Nusretnâme, tahlil Metin (1106-1133/1695-1721), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul: 2001.
• Toydemir, S. “Rumeli Demiryolu Nasıl Yapıldı”, Tarih Dünyası, 25(1951):1063-1065.
• Turcer, Şaduman. “Padişah Kızlarının Küçük Yaşlarda Yaptıkları Şeklî Evlilikler: III. Ahmed’in Kızı Fatma Sultan Örneği”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 43 (2020): 67-108
• Turcer, Şaduman. Bir Padişaha Yakından Bakmak: Günlük Yaşam ve Yakın Çevre Özelinde Sultan III. Ahmed'in Hayatı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul: 2022.
• Uluçam, Müjdat. “Mehmed Paşa”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar, C II, İstanbul: Yapıkredi Yayınları, 1999, 167.
• Uluçay, Çağatay. Padişahların Kadınları ve Kızları, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2011.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi, C IV/II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1983.
• Yavuzarslan, Eray. “19th Century Rumeli Railwaay Line and Its Effects on Capital, Istanbul”, Journal of Environmental and Natural Studies, 4/3, 190-206.
• Yediyıldız, Bahaeddin.“Vakıf Istılahları Lügatçesi”, Vakıflar Dergisi, 17 (1983): 55-60.
• İnternet Kaynakları. Online Veiler
• http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ratib-ahmed-pasa (erişim tarihi: 16.05.2022)
• https://isted.org.tr/tescil-ettirilen-eserler/sirkeci-gari-daye-hatun-camii/detay (erişim tarihi: 21.03.2023)
• https://eysam.org/1984-1988-yillari-arasinda-yurutulen-planlama-ve-imar-uygulama-calismalari/(erişim tarihi: 02.02.2024).
• https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/25500 (erişim tarihi: 05.02.2024)