Geç Dönem Osmanlı Devleti’nde Sığır Vebası [Vebâ-yı Bakarî] ve Bu Hastalığa Karşı Alınan Yasal Tedbirler

Yıl 2025, Sayı: 26, 162 - 194, 15.09.2025

Emrah Yılmaz

https://doi.org/10.21021/osmed.1624144

Öz

Osmanlı Devleti’nde tarım ve hayvancılık devletin kuruluşundan itibaren önemli bir rol oynamış ve bu iktisadi yapı birtakım değişiklikler geçirerek 19. yy.a erişmiştir. Devletin önemli gelir kaynaklarından biri olan hayvancılığa bakıldığında 19. yy.ın sonunda hayvan varlığının 24.800.000 civarında olduğu görülmektedir. Bu hayvan varlığının yaklaşık 19.800.000’i küçükbaş, 5.000.000’u ise büyükbaş hayvanlardan oluşmaktaydı. Devletin son yıllarına kadar tarım sektörünün bir alt kolu olarak önemini koruyan hayvancılığın özellikle 19. yy.ın son çeyreğinden itibaren çeşitli hayvan hastalıklarıyla mücadele etmek zorunda kaldığı görülmektedir. Bu hastalıklardan biri de özellikle 1877 – 1878 Osmanlı – Rus Savaşı’ndan sonra Anadolu’da salgın halini alan sığır vebası veya diğer bir ifadeyle vebâ-yı bakarî idi. Sığır vebası özellikle 1880’lerden sonra başta İstanbul olmak üzere tüm Anadolu coğrafyasını etkilerken Osmanlı Devleti de bu hastalıktan kaynaklı kaybı en aza indirmek için çeşitli tedbirler almıştır. Bunlardan bazıları hastalığa karşı risale yayımlamak şeklinde ortaya çıkarken bazıları da yasal mevzuat olarak belirmiştir. 5 Ocak 1893 tarihinde yürürlüğe giren Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Talimatnamesi ile 17 Aralık 1913 tarihinde yürürlüğe giren Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Kanunu Muvakkati bu yasal mevzuatı oluşturmaktadır. Devlet, ayrıca 1914 yılında da bu geçici kanuna istinaden Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Talimatnamesi’ni yayımlamıştır. Osmanlı Devleti, bu tür yasal düzenlemelerle hayvan kaybını en aza indirmek isterken aynı zamanda önemli bir ekonomik kaynak grubunu da korumak istemiştir.

Anahtar Kelimeler

Hayvan Hastalıkları, , Sığır Vebası, , Veterinerlik, , Yasal Mevzuat

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm. Hakem Değerlendirmesi : Dış bağımsız. Çıkar Çatışması : Yazarlar çıkar çatışması bildirmemiştir. Finansal Destek : Yazarlar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Destekleyen Kurum

Destekleyen herhangi bir kurum yoktur.

Cattle Plague in the Late Ottoman Empire and Legal Measures Taken against This Disease

Öz

Agriculture and animal husbandry played a crucial role in the Ottoman Empire from its inception, and this economic structure underwent significant changes by the 19th century. Considering animal husbandry, which was one of the essential sources of income of the state, it has been seen that at the end of the 19th century, the number of livestock was around 24.800.000. Approximately 19.800.000 of these livestock were ovine, and 5.000.000 were bovine. It has been seen that animal husbandry, which maintained its importance as a sub-branch of the agricultural sector until the last years of the state, had to struggle with various animal diseases, especially from the second quarter of the 19th century. One of these diseases, cattle plague, or in other words, Veba-yı bakarî, became an epidemic in Anatolia, especially after the Ottoman-Russian War of 1877-1878. While the cattle plague affected Anatolian geography, especially Istanbul, after the 1880s, the Ottoman Empire took various measures to minimize the loss caused by this disease. The Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Talimatnamesi [Instruction], which came into force on 5 January 1893, and the Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Kanunu Muvakkati, which took effect on 17 December 1913, constituted this legal legislation. Based on this temporary law, the state also issued the Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Talimatnamesi in 1914. While the Ottoman Empire sought to minimize livestock losses through such legal regulations, it also aimed to protect a vital group of economic resources.

Anahtar Kelimeler

Animal Diseases , Cattle Plague , Veterinary Medicine , Legislation

Etik Beyan

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise. Peer-review : Externally peer-reviewed. Conflict of Interest : The authors have no conflict of interest to declare. Grant Support : The authors declared that this study has no financial support.

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi [BOA]
• Bâb-ı Ali Evrak Odası (BEO): 1053/78936; 1058/79337; 3018/226281.
• Dâhiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT): 200/33; 1598/7; 1598/99; 1601/3; 1601/61; 1603/3; 1608/68; 1615/119; 1629/90; 1632/120; 1638/97; 1647/50; 1692/21; 1692/44; 1692/128; 1728/94; 1742/73; 1744/122; 1773/23; 1779/78; 1793/154; 1800/59; 1807/82; 2050/117; 2129/13; 2139/88; 2193/76; 2198/51.
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF. MKT): 107/27.
• Araştırma Eserler
• Ak, Mehmet. “Osmanlı Devleti’nde Veba-i Bakarî (Sığır Vebası).” OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 39 (2016): 215 – 240.
• Ak, Mehmet. “Batılı Gezginlerin Gözlem ve Değerlendirmelerinde Ankara Keçisi.” Gazi Akademik Bakış 14/28 (2021): 267 – 302.
• Ak, Mehmet. “Yörüklerde Halk Hekimliği.” The Journal of Academic Social Science Studies (JASSS) 57 (2017): 395 – 405.
• Arslan Torba, Tuğçe. “Burkholderia Mallei: Ruam Hastalığı.” Estüdam Halk Sağlığı Dergisi 5/2 (2020): 353 – 361.
• Batğı, Özlem. “Seyahatnamelerde Osmanlı İnsanının Hastalıkları ve Tedavi Yöntemleri.” Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi 4/8 (2017): 169 – 182.
• Bekman, Muzaffer. Veteriner Tarihi. Ankara: Ankara Basım ve Cildevi, 1940.
• Eldem, Vedat. Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1994.
• Emek, Fatma. “XIX. Yüzyıldan XX. Yüzyılın İkinci Çeyreğine Anadolu’da Mezbahalar ve Mandıralarda Hayvansal Gıdanın Hijyen Sorunu.” Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 21/43 (2021): 505 – 539.
• Ergin, Osman. İstanbul Tıb Mektepleri, Enstitüleri ve Cemiyetleri. İstanbul: Osman Bey Matbaası, 1940.
• Erk, Nihal. “Türkiye’de Veteriner Hekimlik Öğretiminin Başlangıcı ve Bugüne Kadar Geçirdiği Safhalar Üzerinde Yeni Araştırmalar.” Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 6/03 – 4 (1959): 80 – 85.
• Erk, Nihal. “Tarihte Önemli Sığır Vebası Salgınları ve 1920’ye Kadar Memleketimizdeki Durumu.” Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 10/3 – 4 (1963): 221 – 234.
• Gölcü, Berfin Melikoğlu ve Atilla Özgür, “Osmanlı Devleti’nde Sivil Veteriner Hekimliğine Yönelik Mevzuat Düzenlemeleri.” Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 62/1 (2015): 7 – 12.
• Güran, Tevfik. Resmi İstatistiklere Göre Osmanlı Toplum ve Ekonomisi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• İnce, Ömer Barış ve Özgür Kanat, “Şap Hastalığı.” Etlik Veteriner Mikrobiyoloji Dergisi 26/2 (2015): 45 – 51.
• Kallek, Cengiz. “Okka”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIII (İstanbul 2007), ss. 338 – 339.
• Kılıç, Orhan. Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar. Elazığ: Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2004.
• Kılıç, Orhan. Mikrop, Salgın ve Toplum İnsanlığın Ölümle İmtihanı. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2021.
• Mavridis, Nikolaki. Tababet-i Baytariyede Aşı, Serum ve Toksinlerin Tatbikatı. İstanbul: Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı, 1330.
• Nikiforuk, Andrew. Mahşerin Dördüncü Atlısı Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi. Çev., Selahattin Erkanlı. İstanbul: İletişim Yayınları, 2020.
• Özdemir, Hikmet. Salgın Hastalıklardan Ölümler 1914 – 1918. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2005.
• Özen, Abdullah. “Mülkiye Baytar Mektebi”, Türk Maarif Ansiklopedisi (Erişim 01.01. 2025). https://turkmaarifansiklopedisi.org.tr/mulkiye-baytar-mektebi
• Özlü, Zeynel. “XIX. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Devleti’nde Hazırlanan İki Risale: Vebâ-yı Bakarî ve Zatülcenb.” Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi 23 (2014): 99 – 114.
• Panzac, Daniel. Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700 – 1850). Çev., Serap Yılmaz. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011.
• Sığır Vebası ve Hakkında İttihazı Lazım Gelen Tedâbir. Dersaadet: Ahmed İhsan ve Şürekâsı, 1331.
• Şemseddin Sami. Kâmus-ı Türkî. İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı, 2008.
• Şimşek, Kamuran. “Osmanlı Devri Denizli’de Sığır Vebası, Vebâ-yı Bakarî.” Belgi Dergisi 2/19 (2020): 2068 – 2080.
• Tan, Seda. “İstanbul ve Çevresinde Veba-yı Bakarî (1886 – 1891).” Belleten 87/310 (2023): 1021 – 1057.
• Temel, Mehmet. “Atatürk Dönemi Hayvancılık Politikası.” Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 24 (2010): 1 – 33.
• Türk Ziraat Tarihine Bir Bakış. İstanbul: Devlet Basımevi, 1938.
• Tüzdil, A. Nevzat. Türkiye’de Veteriner Fakültesinin Tarihi ve Laboratuvar Hayatının Başlangıcı. Ankara: Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Yayınları, 1955.
• Unat, Ekrem Kadri. Osmanlı İmparatorluğunda Bakteriyoloji ve Viroloji. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, 1970.
• Yıldırım, Nuran. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Uygulamaları”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, V, (İstanbul 1985), ss. 1320 – 1338.
• Yıldırım, Nuran. “Bakteriyolojihane-i Şahane’de Veteriner Bakteriyoloji 1893 – 1901” I. Ulusal Veteriner Hekimliği Tarihi ve Mesleki Etik Sempozyumu Bildirileri - Prof. Dr. Ferruh Dinçer’in 70’inci Yaşı Anısına - , Elazığ, 30 Mart - 1 Nisan, 2006.
• Resmi ve Süreli Yayınlar
• Düstur, Birinci Tertip, VI. Ankara: Devlet Matbaası, 1939.
• Düstur, İkinci Tertip, VI. Dersaadet: Matbaa-i Amire, 1334.
• İkdam, 15 Rebiyülahir 1313/22 Eylül 1311, S. 429.
• İkdam, 16 Şevval 1327/18 Teşrin-i Evvel 1325, S. 5429.
• İkdam, 27 Şevval 1327/28 Teşrin-i Evvel 1325, S. 5439.
• İkdam, 30 Zilkade 1327/30 Teşrin-i Sani 1325, S. 5472.
• Orman ve Maadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti İstatistik Şubesi, 1325 Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat İstatistiği. Dersaadet, H. 1327.
• Servet-i Fünûn, 12 Kanun-ı Evvel 1312, S. 302.
• Takvim-i Vekayi, 6 Cemâziyelevvel 1309/ 26 Teşrin-i Sani 1307, S. 150.
• Takvim-i Vekayi, 16 Safer 1332/2 Kanun-ı Sani 1329, S. 1699.
• Ticaret ve Ziraat Nezareti Umur-ı Baytariye Müdüriyeti Zabıta –i Sıhhiye–i Hayvaniye Talimatnamesi. Dersaadet: Matbaa-i Amire, 1330.
• Konsolosluk ve Ticaret Raporları
• Commercial Relations of the United States with Foreign Countries During the Year 1903. II. Washington: Government Printing Office, 1904.
• Commercial Relations of the United States with Foreign Countries During the Year 1908. II. Washington: Government Printing Office, 1909.
• Diplomatic and Consular Reports on Trade and Finance Turkey. Report for the Year 1893 on the Trade of Angora. London, 1894.
• Diplomatic and Consular Reports on Trade and Finance Report on the Agricultural Condition of the Vilayet of Angora. London, 1895.
• Diplomatic and Consular Reports on Trade and Finance Turkey. Report for the Year 1897 on the Trade and Commerce of Angora and District. London, 1898.
• Diplomatic and Consular Reports. Report for the Year 1906 on the Trade of Constantinople and District. London, 1907.
• Diplomatic and Consular Reports. Report for the Year 1907 on the Trade of Constantinople and District. London, 1908.
• Diplomatic and Consular Reports. Report for the Year 1908 on the Trade of Constantinople and District. London, 1909.
• Web Sayfası
• “Rinderpest”, Britannica, erişim 17 Mart 2025, https://www.britannica.com/science/rinderpest