Duha Kocaoğlu Deli Dumrul hikâyesinde ünlem gruplarının söz dizimsel olarak incelenmesi

Yıl 2022, Sayı: Ö11, 79 - 89, 21.07.2022

Yusuf Gökkaplan

https://doi.org/10.29000/rumelide.1146500

Öz

Ünlem insanların günlük konuşma dilinde sıkça işlettikleri bir yapıdır. Ünlemler kızgınlık, üzüntü, keder, şaşkınlık, sevinç, heyecan gibi duyguların etkili bir biçimde ifade edilmesinde kullanılmaktadır. Duyguların ifadesinde kullanılan ünlemleri sadece söz ve ses birlikleri olarak ele almak onların ifade gücünün zenginliğinin ortaya çıkarılmasında yetersiz kalmaktadır. Konuşma dilinde ünlemlerle birlikte vurgu, tonlama, jest, mimik ve hareketler ünlemle birlikte ünlem kavramının içini dolduran diğer özelliklerdir. Yazılı dilde ise ünlemlerin tespit edilmesi sözlü dilde olduğu kadar kolay olmamaktadır. Günümüzde ünlem gruplarını inceleyen çalışmalara bakıldığında “Ey! Eyvah! Ya!” gibi belirli kalıplar çerçevesinde kurulan ünlem grupları tespit edilmiştir. Bu şekilde bir sınırlama ile yapılan çalışmalarda ünlemlerin yeteri kadar detaylı ve etraflıca ele alınmadığı görülmektedir. Sözlü kültür öğelerinin önemli birer kaynak olduğu gibi Türk dilinde ünlemlerin de ayrı ve özel bir konumu olmalıdır. Bu farklılığın belirlenebilmesi için de Türk dilinin temelini oluşturan eserlerin dikkatle ele alınması gerekmektedir. Bu çalışmada Dede Korkut Hikâyeleri arasında yer alan Duha Kocaoğlu Deli Dumrul hikâyesindeki ünlem gruplarının söz dizimsel açıdan incelemesi yapılacaktır. Söz konusu eserde hikâyenin kahramanı olan Deli Dumrul’un Azrail ve Tanrı’ya seslenmesi, anne ve babasına yakarışı, eşine vedası ve çevresindekilere hitabı ünlem kullanımı açısından zengin ve farklı bir içeriğe sahiptir. Eserde duygu ve durumlara göre değişen ünlemlerin hikâyedeki diğer sözcük ve sözcük grupları ile olan ilişkisinin incelenmesi ünlemlerin metin içerisindeki işlevlerinin belirlenmesinde önemlidir. Burada sergilenen yaklaşım ile konuşma dilinde sıkça kullanılan ünlemlerin ve ünlem gruplarının metin içerisindeki kullanımları da ortaya konulmuş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Deli Dumrul, Dede Korkut, ünlem, kullanımbilim, sözce

Syntactic analysis of exclamation groups in the story of Duha Kocaoğlu Deli Dumrul

Öz

An exclamation is a structure that people often operate in everyday speech. Exclamations are used to effectively express emotions such as anger, sadness, grief, surprise, joy, excitement. Considering the exclamations used in the expression of emotions only as word and sound units is insufficient to reveal the richness of their expressive power. Emphasis, intonation, gestures, mimics, and movements together with exclamations in the spoken language are other features that fill the concept of exclamation together with the exclamation. In written language, however, it is not as easy to detect exclamations as in spoken language. When we look at the studies examining the exclamation groups today, “Ey! Eyvah! Ya!” Exclamation groups established within the framework of certain patterns such as in studies conducted with such a limitation, it is seen that exclamations are not sufficiently detailed and comprehensively addressed. As oral cultural elements are an important source, interjections in the Turkish language should also have a separate and special position. In order to determine this difference, it is necessary to carefully consider the works that form the basis of the Turkish language, edimsöz. In this study, the exclamation groups in the story of Duha Kocaoğlu Deli Dumrul, which is among the Dede Korkut Stories, will be examined in terms of syntactic. In the work in question, Deli Dumrul, who is the hero of the story, calls out to Azrael and God, begs to his parents, bids farewell to his wife and addresses the people around him and has a rich and different content in terms of exclamation. Examining the relationship between the exclamations, which change according to the emotions and situations in the work, with the other words and word groups in the story, is important in determining the functions of the exclamations in the text. With the approach exhibited here, the use of interjections and exclamation groups in the text, which are frequently used in spoken language, will also be revealed.

Anahtar Kelimeler

Deli Dumrul, Dede Korkut, exclamation, pragmatics, utterance, illocution

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. (2011). Türkiye Türkçesinde ünlem (Terim ve tanım, tasnif, ünlem olan kelimeler, söz dizimi ile ilgili sorunlar). Türk Gramerinin Sorunları Bildiriler I-II, TDK, Ankara, 588-603.
• Aksan, D. (1987). Her yönüyle dil 1, TDK Yayınları.
• Atabay, N., Kutluk, İ., Özel, S. (1983). Sözcük türleri, (Ed. Doğan Aksan), TDK Yayınları.
• Banguoğlu, T. (1990). Türkçenin grameri, TDK Yayınları.
• Bilgegil, M. K. (1984). Türkçe dil bilgisi, Dergâh Yayınları.
• Bozkurt, F. (1995). Türkiye Türkçesi, Cem Yayınevi Kültür Dizisi.
• Deny, J. (1941). Türk dili grameri (Osmanlı Lehçesi), Çev. Ali Ulvi Elöve, Maarif Vekâleti Yayını.
• Dizdaroğlu, H. (1976). Tümce bilgisi. TDK Yayınları.
• Ergin, M. (1972). Türk dil bilgisi, Boğaziçi Yayınları.
• Ergin, M. (2007). Dede Korkut Kitabı. Boğaziçi Yayınları.
• Gencan, T. N. (1988). Dil bilgisi, TDK Yayınları.
• Gülensoy, T. (1994). Türkçe el kitabı, Kayseri.
• Hacıeminoğlu, N. (1974). Türk dilinde edatlar, Devlet Kitapları.
• Hatiboğlu, V. (1972). Türkçenin sözdizimi, TDK Yayınları.
• Jakobson, R. (1960). Linguistics and poetics. (Ed. A. Scbcok), Style İn Language, MIT Press.
• Karahan, L. (2006). Türkçede söz dizimi, Akçağ Yayınları.
• Koç, N. (1990). Yeni dil bilgisi, İnkılâp Kitabevi.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer terimleri sözlüğü, TDK Yayınları.
• Külebi, O. (1991). Türkçe ünlemlerin kullanımbilim (Pragmatics) yönünden İncelenmesi. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 1(10), 10-34.
• Leech, G. N. (1983). Principles of pragmatics. Longman.
• Paçacıoğlu, B. (1994). Türk Dili ve Kompozisyon, Sivas.
• Searle, J. R. (1969). Speech acts: an essay in the philosophy of language. Cambridge University Press.
• Topaloğlu, A. (1989). Dil bilgisi terimleri sözlüğü, Ötüken Yayınları.
• Vardar, B. (2001). Dilbilim temel kavram ve ilkeleri. Multilingual.
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü, Multilingual.