Cihan-ı medeniyet”in ortasında bir Osmanlı aydını: Halit Ziya Uşaklıgil’in hatırat ve mektuplarına eleştirel bir bakış

Yıl 2022, Sayı: 29, 265 - 284, 21.08.2022

Kübra Fatma Dursun Önen S. Dilek Yalçın Çelik

https://doi.org/10.29000/rumelide.1164078

Öz

Bu çalışma, geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet döneminin önemli yazarlarından Halit Ziya Uşaklıgil’in hatırat ve mektuplarını, yazarın Avrupa medeniyetini kavrayış biçimine odaklanarak incelemektedir. Halit Ziya Uşaklıgil henüz hayattayken kitap olarak yayımlanmış Kırk Yıl, Saray ve Ötesi, Kenarda Kalmış adlı hatıraları ile Almanya Mektupları bu çalışmanın odaklandığı metinlerdir. Yazarın Sanata Dair adlı eseri, hatırat veya mektup türüne girmemesine rağmen, bu yazının incelediği konuyla ilgili Uşaklıgil’in yaptığı önemli tespitler içerdiğinden çalışmaya dâhil edilmiştir. Söz konusu külliyat, bize Uşaklıgil’in Avrupa medeniyeti anlayışının beş konu başlığı etrafında yoğunlaştığını göstermektedir. Bu konu başlıkları şöyle sıralanabilir; Tarihin öznesi olarak Doğu ve Batı, eğitimin medenileşmeye katkısı, Batı’nın sanat anlayışı ve medeniyete katkısı, Doğu ve Batı’nın dini yaşayış tarzı ve son olarak, medeni insan kimdir sorunsalıdır. Çalışma, Uşaklıgil’in kurmaca olmayan metinleri özelinde bir bellek araştırması yürütmüş ve yukarıda belirtilen beş konu başlığını, Jacques Lacan’ın Ben ve Öteki kavramlarıyla birlikte düşünerek sözü geçen metinleri söylem analizine tabi tutmuştur. Uşaklıgil’in hatırat ve mektupları, yaşadığı dönemin Osmanlı entelektüel figürlerine özgü Doğu ve Batı medeniyetleri arasındaki farklara dair tartışmalarını yeni bir bakış açısıyla incelememizi mümkün kılmaktadır. Bu bakış açışı, tarih akışı içerisinde toplumun birer öznesi olarak Ben ve Öteki’nin geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet yazınında ve Uşaklıgil’in düşünce dünyasında ikircikli bir tutumla, çeşitli gerilim hatları üzerinde tasavvur edildiğini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hatırat, mektup, Halit Ziya Uşaklıgil, Avrupa, Medeniyet, Lacan

An Ottoman Intellectual in the Middle of the "Cihan-ı Medeniyet": A Critical View the Memoirs and Letters of Halit Ziya Uşaklıgil

Öz

This study examines the memoirs and letters of Halit Ziya Uşaklıgil, one of the prominent Turkish writers of the late Ottoman and early Republican periods, by focusing on the author's understanding of European civilization. Halit Ziya Uşaklıgil's memoirs titled Kırk Yıl, Saray ve Ötesi, Kenarda Kalmış and Almanya Mektupları, which were published as a book while he was still alive, are the texts that this study focuses on. Although the author's book titled Sanata Dair was not written in memoir or letter format, it is been included in the study because it contains critical reflections of Uşaklıgil regarding the subject examined in this study. The corpus mentioned above shows us that Uşaklıgil's understanding of European civilization delves into five topics. These topics can be listed as follows: East and West as subjects of history, the contribution of education to civilization, Western understanding of art and its conribution to civilization, religious lifestyle of East and West, and finally, the question of who is a civilized person. The study carried out a memory research specific to Uşaklıgil's non-fiction texts and subjected the mentioned texts to a discursive analysis by considering the five topics mentioned above in tandem with Jacques Lacan's concepts of I and the Other. Uşaklıgil's memoirs and letters enable us to examine the differences between Eastern and Western civilizations from a new perspective, peculiar to Ottoman intellectual figures of his time. This point of view reveals I and the Other, as subjects of the historical flow and society, were conceived on various lines of tension with an ambivalent attitude in the late Ottoman and early Republican period literature and Uşaklıgil's world of thought.

Anahtar Kelimeler

Memory, Letters, Halit Ziya Uşaklıgil, Avrupa, Civilization, Lacan

Kaynakça

• Akpolat, Yıldız (2013). Dün-Bugün İlişkisi Bağlamında Sadık Rıfat Paşa. İstanbul: Doğu.
• Baykara, Tuncer (1992) Osmanlılarda Medeniyet Kavramı Ve Ondokuzuncu Yüzyıla Dair Araştırmalar, İzmir: Akademi.
• Berkes, N. (2020). Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi.
• Ceylan, Çağatay. Osmanlı Modernleşmesi Bağlamında Ahmet Cevdet Paşa’nın Medeniyet Anlayışı . The Journal Of International Scientific Researches Uluslarası Bilimsel Araştırmalar Dergisi, 6 (2), s. 68-78.
• Erkan, Ümmet. (2019). Lacan’da Öznenin Kurulumu ve Ötekinin İnşası: Psikanaliz ve Oryantalizm. Turkish Studies, 14 (3), s. 1426- 1440.
• Görgün, Tahsin (2003). Medeniyet. İslâm Ansiklopedisi (Cilt 28. s. 298-301) TDV.
• Güler, Ruhi. (2006). Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e “Medeniyet Anlayışının Evrimi, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Halaçoğlu, Yusuf & M. Akif Aydın.(1993). Cevdet Paşa. İslâm Ansiklopedisi, (Cilt 7. s. 443-450) TDV.
• Kerman, Z. (2008). Uşaklıgil’in Romanlarında Batılı Yaşayış Tarzı. İstanbul: Dergâh.
• Koçak, A. (2013). Türk Romanında Avrupa (1872-1900). İstanbul: Kitabevi.
• Kutluer, İ. (2003). Medeniyet. İslâm Ansiklopedisi, (Cilt 28. s. 296-297) TDV
• Lacan, J. (2012). Babanın Adları. (Çeviren: M. Erşen), İstanbul: MonoKL .
• Namık Kemal.(1993a). Terakki. Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi II. içinde, Hazırlayanlar: M. Kaplan, İ. Enginün, B. Emil. s. 193-203. İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi.
• Namık Kemal. (1993b). Medeniyet. Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi II. içinde, Hazırlayanlar: M. Kaplan, İ. Enginün, B. Emil. s. 231-235. İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi.
• Okay, M. O. (2017). Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi. İstanbul: Dergâh.
• Özkul, O. (2011). Şemseddin Sami’ye Göre Batı Medeniyeti ve İslam Medeniyeti. İstanbul Journal Of Sociological Studies, 29, s. 163-174.
• Öztürk, B. (2011) Tanzimat Yazarlarına Göre Hatırat Türü, Türklük Bilimi Araştırmaları, no: 29, s. 303-306.
• Schudson, M. (2007). Kollektif Bellekte Çarpıtma Dinamikleri. Cogito, 50, s. 179-199.
• Said, E. W. (2016). Şarkiyatçılık. İstanbul: Metis.
• Tura, S. M. (1996). Freud’dan Lacan’a Psikanaliz. 2.baskı, İstanbul: Ayrıntı.
• Uşaklıgil, H. Z. (2014). Sanata Dair. Hazırlayanlar: Sacit Ayhan-Levent Ali Çanaklı, İstanbul: Yapı Kredi.
• Uşaklıgil, H. Z. (2017a). Kenarda Kalmış. Hazırlayanlar: E. Şule Ayva, İstanbul: Everest.
• Uşaklıgil, H. Z. (2017b) Kırk Yıl. Hazırlayan Abdullah Uçman, İstanbul: Yapı Kredi.
• Uşaklıgil, H. Z. (2019). Saray ve Ötesi. Hazırlayan: Necati Tonga, İstanbul: Can.
• Uşaklıgil, H. Z. (2021). Almanya Mektupları. Hazırlayan: Özgür İldeş, İstanbul: Yapı Kredi.
• Yüksel, D.Y. (2006). Rus Modernleşmesi ve Türkiye. Yayımlanmamış Doktora Tezi,
• Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara.